Η πρόσφατη έκθεση "Πικάσο και αρχαιότητα" και το μυαλό του καλλιτέχνη

Το όνομα του Πικάσο στην Αθήνα είναι διαχρονική αξία, παρ' όλο που οι Έλληνες είναι ταξιδευτές, έχουν πάει Παρίσι, Μαδρίτη, ίσως και Αντίμπ, κι έχει πολλών χορτάσει το μάτι από έργα του πιο διάσημου της μοντέρνας τέχνης. Η αλήθεια είναι πως όταν έφτασα ένα ανύποπτο Σάββατο στο Κυκλαδικό Μουσείο και είδα την ουρά μπροστά στην είσοδο απόρησα. Ακόμη και μετά από διάλειμμα γλυκών σε κοντινό κατάστημα η ουρά δεν έλεγε να συρρικνωθεί, αντίθετα. Κι όταν μπήκα στην ουρά και πλησίασα στην είσοδο του κτηρίου ήρθε μια ανακοίνωση που έλεγε πως παρ΄όλα αυτά η αναμονή για την είσοδο στην έκθεση ήταν γύρω στα τρία τέταρτα. Εγκατέλειψα. Τελικά τα κατάφερα ένα άλλο Σάββατο, πιο πρωί, με πιο πολλή τύχη ίσως, αλλά πάλι περιμένοντας τη σειρά μου.

Ήταν μια έκθεση που έβαζε σε αντιπαραβολή απ' τη μια μεριά έργα του Πικάσο, κυρίως σχέδια και κεραμικά, κι απ' την άλλη αντικείμενα της αρχαιότητας, κυρίως αγαλματίδια. Κατά πόσο αυτά τα σχεδόν μαζικής παραγωγής έργα για τoν ήδη διάσημο καλλιτέχνη ήταν δημιουργική διέξοδος προς την κεραμική ή επιστροφή στις οικογενειακές του ρίζες και στα παιδικά του χρόνια ή εκδημοκρατισμός της τέχνης (ειδικά για κεραμικά που έβγαιναν σε πολλαπλά αντίγραφα) ή απλώς "αρπαχτές" ελλείψει πιο υψηλής έμπνευσης αφίεται στην κρίση του καθενός.

Ο διάλογος ανάμεσα στα κεραμικά έργα του Πικάσο και στην αρχαιότητα ήταν διαπιστωμένος και πιο πριν και δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος της μοντέρνας τέχνης που εμπνέεται από την ελληνική αρχαιότητα είτε από τον γενικότερο πολιτισμό είτε ειδικά από συγκεκριμένα έργα. Τα μουσεία της Ευρώπης είναι γεμάτα από αρχαία ελληνικά αγάλματα και πάνω τους ο κάθε νέος καλλιτέχνης μπορεί να ασκηθεί χρησιμοποιώντας τα ως μοντέλα. Και για κάθε ένα από τα μοντέρνα έργα δεν είναι δύσκολο να βρούμε κάμποσα αρχαία αντικείμενα που να έχουν κάποια κοντινή ή μακρινή ομοιότητα. Αν έχω ένα ταύρο του Πικάσο (θέμα αγαπημένο στην Ισπανία των ταυρομαχιών), μπορώ άνετα να βρω μπόλικους ταύρους απ' τη μινωική Κρήτη (των ταυροκαθαψίων). Αν έχω μια κουκουβάγια του Πικάσο, μπορώ να βρω κουκουβάγιες της αρχαίας Αθήνας. Αν έχω μια γυναικεία φιγούρα, μπορώ να βρω αντίστοιχες από την αρχαία Ελλάδα όλων των σχημάτων, μεγεθών, αμφιέσεων και τεχνοτροπιών, από κυκλαδικά ειδώλια και Ταναγραίες ως την Αφροδίτη της Μήλου.

Αξίζει να ειπωθεί ότι παρ' όλο που τα αντικείμενα της μιας ομάδας από κείνα της άλλης τα χωρίζουν δύο χιλιάδες ή και παραπάνω χρόνια, σε πολλές περιπτώσεις ο επισκέπτης αναρωτιόταν αν κάποιο απ' αυτά ανήκε στην αρχαιότητα ή στον Πικάσο. Αυτό λοιπόν που εξ αρχής με απασχόλησε, και φαντάζομαι απασχόλησε πολλούς από τους επισκέπτες της έκθεσης, είναι η σχέση ανάμεσα στα αντιπαραβαλλόμενα αντικείμενα. Είναι διαφορετικό να πεις ότι ο Πικάσο είχε το συγκεκριμένο αντικείμενο στη συλλογή του και το χρησιμοποίησε συγκεκριμένα ως πρότυπο ή πηγή έμπνευσης, διαφορετικό να πεις ότι ήταν απλώς στη συλλογή του και ίσως το πρόσεξε, διαφορετικό να πεις ότι το είχε δει επειδή ήταν στη συλλογή ενός φίλου του ή στο γειτονικό του μουσείο και διαφορετικό να σπεκουλάρεις ότι κάπου κάπως κάποτε θα είχε δει ένα παρόμοιο σε μουσείο, συλλογή, βιβλίο ή κάπου αλλού. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι διαφορετική η συνάφεια του αρχαίου έργου - "προτύπου" με το νεότερο, όπως αυτή είναι πιθανό να υλοποιήθηκε ή όχι στο μυαλό του καλλιτέχνη. Για παράδειγμα ο Φρόυντ διατηρούσε μια μεγάλη συλλογή αρχαίων ελληνικών μικροαντικειμένων. Αν ήταν καλλιτέχνης εύκολα θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε αν είχε χρησιμοποιήσει κάποια ως μοντέλα και τότε ίσως ένας ερευνητής θα μπορούσε να ξεδιαλύνει τη σχέση ανάμεσά τους κι ένας επιμελητής έκθεσης θα μπορούσε δικιολογημένα να μας τα δείξει μαζί.

Τώρα όμως τι μας έδειξε αυτή η έκθεση; Πώς ξέρω πως ο συγκεκριμένος ταύρος του Πικάσο είχε κάποια σχέση με τον συγκεκριμένο αρχαίο ταύρο; Πώς ξέρω ότι η έμπνευση για τον πρώτο δεν ήρθε από μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση, από ένα εντελώς άλλο ερέθισμα που δεν έχει καμμιά σχέση με την ελληνική αρχαιότητα;

Υπήρχαν βέβαια και τα έργα του Πικάσο που ήταν "εκ κατασκευής" σχετικά. Για παράδειγμα η εικονογράφηση μιας έκδοσης της Λυσιστράτης δεν μπορούσε παρά να αντλεί στοιχεία από την αρχαία τέχνη. Ακόμη και τότε βέβαια θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει ότι ποιος μπορεί να ξέρει τι ακριβώς είχε δει ο καλλιτέχνης;

Κατά συνέπεια το περισσότερο που έμαθα απ' αυτήν την έκθεση είναι ότι κάποια διαχρονικά θέματα συγκινούσαν τους ανθρώπους του 1000 π.Χ. και τους ανθρώπους του 2000 μ.Χ., ακόμη κι αν αυτοί τα απέδιδαν με εντελώς διαφορετικές τεχνοτροπίες, κάτι δηλαδή που δεν θα αποτελούσε και είδηση. Καθόλου όμως δεν φωτίστηκα ως προς το "τι έπαιζε" στο μυαλό του Ισπανού.  Και τι έπαιζε άραγε στο μυαλό του επιμελητή;