Ένας ιστορικός πίνακας γεμάτος σημαίες

Στην Εθνική Πινακοθήκη, στο ισόγειο, κρέμεται ο πίνακας του Ανδρέα Κριεζή με τίτλο "η έλευση του βασιλιά Γεωργίου Α’". Στην επιγραφή που τον συνοδεύει σημειώνεται ότι αποτελεί δωρεά του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε το 1869. Άλλες πληροφορίες δεν δίνονται για τον πίνακα. Το ίδιο το γεγονός της άφιξης του Γεωργίου στον Πειραιά έλαβε χώρα στις 18 Οκτωβρίου του 1863 (30/10 με το νέο ημερολόγιο).

Τα γεγονότα έχουν περιληπτικά ως εξής: Η άφιξη του δεκαοκτάχρονου τότε Γεωργίου του Α' έγινε μετά το άδοξο τέλος της βασιλείας του Όθωνα. Όθων και Αμαλία είχαν αναχωρήσει από την Ελλάδα τον Οκτώβριο του προηγουμένου έτους (με το αγγλικό πολεμικό Scylla), ενώ πιο πριν είχαν καταφύγει στον ατμοδρόμωνα Αμαλία. Στη συνέχεια οι "προστάτιδες δυνάμεις" (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) ανέλαβαν να βρουν κατάλληλο αντικαταστάτη (μη προερχόμενο από αυτές) και κατέληξαν στο πρόσωπο του Δανού πρίγκιπα Γεωργίου. Αυτός ξεκινώντας από την Κοπεγχάγη επισκέφθηκε την Αγία Πετρούπολη, το Λονδίνο και το Παρίσι κι έφτασε στον Πειραιά με το πρώην Αμαλία, μετονομασμένο σε Ελλάς, με συνοδεία πλοίων των μεγάλων δυνάμεων.

Τι βλέπουμε στον πίνακα; Ένα σημαιοστολισμένο στολίσκο από διάφορα είδη πλοίων και πλοιαρίων. Φαίνονται δύο μεγάλα πολεμικά πλοία με τρεις σειρές κανονιών (οι δύο διακρίνονται εύκολα γιατί οι δύο κάτω σειρές των κανονιών - στα εσωτερικά καταστρώματα - είναι σε άσπρο φόντο, η τρίτη είναι σε μαύρο, προφανώς πάνω στο εξωτερικό κατάστρωμα). Οι μπουκαπόρτες των πολεμικών είναι ανοιχτές, έτοιμες για κανονιοβολισμό. Στο ταξίδι γενικά έμεναν κλειστές, ώστε να ελαχιστοποιείται η πιθανότητα εισροής υδάτων (το Vasa που εκτίθεται στην Στοκχόλμη βυθίστηκε γρήγορα ακριβώς επειδή έγειρε με τις μπουκαπόρτες ανοιχτές).

Φαίνεται στο κέντρο επίσης ένα μικρότερο πολεμικό, με δυο σειρές (δίκροτο). Αριστερά από το τελευταίο φαίνεται ένα επιβατηγό, ενώ δεξιά του βρίσκονται δύο τροχήλατα ατμόπλοια. Τέλος υπάρχουν 4 βάρκες με πανιά και δύο βάρκες με κουπιά.

Παραδόξως πως όμως όλα τα πλοία του πίνακα (εκτός από τις βάρκες) διαθέτουν φουγάρα, είναι δηλαδή και ατμόπλοια, ακόμη και τα μεγάλα πολεμικά ιστιοφόρα, γνωστά ως πλοία της γραμμής. Τα πλοία αυτά είναι γνωστά ως ατμοδρόμωνες.

Τα πλοία αφήνουν πίσω τους απόνερα, είναι δηλαδή σε κίνηση, γεγονός που εξηγεί γιατί τα φουγάρα καπνίζουν. Κατευθύνονται όλα μαζί σε παράλληλη πορεία προς το βάθος του πίνακα, όπου διακρίνεται μια πόλη, προφανώς ο Πειραιάς. Έχουν όμως κατεβασμένα τα πανιά, παρ΄όλο που φυσάει πλάγιος (πιθανώς βόρειος) άνεμος, τον οποίο θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν. Χρησιμοποιούν για την κίνησή τους μόνο τις ατμομηχανές, πιθανώς γιατί βρίσκονται σε διαδικασία ελιγμών προς το λιμάνι με μειωμένη ταχύτητα. 

Πάνω στα πλοία κυματίζουν άφθονες ελληνικές σημαίες σαν τη σημερινή επίσημη σημαία του ελληνικού κράτους (με τις οριζόντιες ρίγες), η οποία όμως θεσμοθετήθηκε ως τοιαύτη μόλις το 1978, εκατό και πλέον χρόνια αργότερα από το γεγονός του πίνακα ή και από τότε που φιλοτεχνήθηκε. Η σημαία όμως αυτή είχε ορισθεί ως ναυτική σημαία  από τον καιρό της επανάστασης. Στις 15 Μαρτίου 1822, εκδόθηκε απόφαση (με αριθ. 540) του εκτελεστικού και υπογεγραμμένη από τον πρόεδρό του Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, σύμφωνα με την οποία οριζόταν η σημαία της ξηράς και η σημαία της θάλασσας. Η δεύτερη οριζόταν ως εξής: Η δε κατά θάλασσαν σημαία θα ήτο διττή, μία διά τα πολεμικά και άλλη διά τα εμπορικά πλοία. Και της μεν διά τα πολεμικά πλοία το εμβαδόν θα διηρείτο ες εννέα οριζόντια παραλληλόγραμμα, παραμειβομένων εις αυτά των χρωμάτων λευκού και κυανού' εις την άνω δε προς τα έσω γωνίαν τούτου του εμβαδού εσχηματίζετο τετράγωνον κυανόχρουν, διηρημένον εν τω μέσω δι' ενός σταυρού λευκοχρόου. Της δε διά τα εμπορικά πλοία διωρισμένης το εμβαδό θα ήτο κυανούν εις την άνω προς τα έσω γωνίαν τούτου του εμβαδού εσχηματίζετο ωσαύτως τετράγωνον λευκόχρουν και διηρημένον εν τω μέσω δι' ενός σταυρού κυανοχρόου. Ο Μαυροκορδάτος όντας αγγλόφιλος όρισε τη ναυτική σημαία κατά τα αγγλικά πρότυπα, πήρε δηλαδή το σύμβολο της βασικής σημαίας και το έστειλε στον άνω αριστερά τομέα.

Στην παραπάνω απόφαση διαφοροποιείται η σημαία του εμπορικού ναυτικού από εκείνη του πολεμικού παραλείποντας τις λευκές ρίγες, έχοντας δηλαδή ομοιόμορφο μπλε στο μεγαλύτερό της μέρος. Η διαφοροποίηση αυτή καταργήθηκε το 1828. Κατά συνέπεια στον πίνακα του Κριεζή όλα τα ελληνικά σκάφη, πολεμικά και μη, φέρουν την ίδια ναυτική σημαία. Η σημαία που χαρακτηρίζει το κράτος, στο οποίο ανήκει το σκάφος, αναρτάται στην πρύμνη. Στα κατάρτια όμως και στην πλώρη εμφανίζονται κατά περίπτωση και ελληνικές σημαίες της ξηράς. 

Τα πλοία του πίνακα βρίσκονται σε κατάσταση μεγάλου σημαιοστολισμού (dressing overall). Ο μεγάλος σημαιοστολισμός μπορεί να περιλαμβάνει σε προκαθορισμένες θέσεις σημαίες διαφόρων τύπων, όπως σημαίες επικοινωνίας και διακοσμητικές σημαίες. Η διαδοχή τους και η θέση τουςκαθορίζεται επακριβώς με σχετικές διαταγές της διοίκησης του στόλου. Στις κορυφές των ιστών τοποθετούνται εθνικές σημαίες (της χώρας στην οποία ανήκει το πλοίο και της χώρας που επισκέπτεται το πλοίο) ή και η σημαία ενός υψηλόβαθμου αξιωματικού που ασκεί διοίκηση από το πλοίο (flag officer, ο ελληνικός όρος είναι "γενικός αξιωματικός"). Ο μεγάλος σημαιοστολισμός αποσκοπεί σε εντυπωσιακή εμφάνιση, δεν μεταφέρει συγκεκριμένο μήνυμα ή διαταγή μέσω των σημαιών επικοινωνίας.

Τα δύο μεγαλύτερα πλοία είναι το πρώτο από αριστερά και το τρίτο από δεξιά, ένα βρεττανικό με υψωμένη την λευκή ναυτική σημαία και ένα γαλλικό με την tricolore. 

Το βρετανικό σκάφος (αριστερά στον πίνακα) φέρει ναυτική σημαία με λευκό στους τρεις από τους τέσσερεις ορθογώνιους τομείς της, που χωρίζονται από μπλε σταυρό. Ως το 1864 (ακριβώς τον επόμενο χρόνο της άφιξης του Γεωργίου του Α') το βρετανικό πολεμικό ναυτικό χωριζόταν στην λευκή, την κόκκινη και την μπλε μοίρα, με αντίστοιχο χρώμα στους τρεις τομείς. Οι τρεις μοίρες επέβλεπαν διαφορετικές περιοχές του πλανήτη, η λευκή επέβλεπε τις σχετικά πιο κοντινές περιοχές γύρω από τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Μεσόγειο, γεγονός που εξηγεί γιατί το σκάφος του πίνακα ανήκε σ' αυτήν. Μετά το 1864 υιοθετήθηκε η σημαία της λευκής μοίρας σε όλο το πολεμικό ναυτικό. Βάση του (βρετανικού) Στόλου της Μεσογείου ήταν η Μάλτα. Σε φωτογραφία του 1859 φαίνονται τρία πλοία αυτού του στόλου στο Μεγάλο Λιμένα της Μάλτας. 

Ποια είναι τα πλοία του πίνακα; Τα ονόματά τους θα μπορούσαν να φαίνονται στον πίνακα. Τα πλοία της εποχής έφεραν κατά περίπτωση το όνομά τους στην πρύμνη. Το βρετανικό ναυαρχείο γύρω στο 1770 είχε εκδώσει διαταγές τα ονόματα να φαίνονται στην πρύμνη με γράμματα 12 ιντσών ή μεγαλύτερα, αλλά την επόμενη δεκαετία έδωσε οδηγία να μην αναγράφονται ονόματα επειδή έδιναν πληροφορία στον εχθρό. Σε φωτογραφία του 1854 φαίνεται σκάφος ανάλογο με το βρετανικό του πίνακα χωρίς όνομα. Είναι δύσκολο να μάθουμε αν τα συγκεκριμένα σκάφη έφεραν όνομα στην πραγματικότητα, αλλά στον πίνακα κανένα πλοίο, πολεμικό ή επιβατηγό, δεν φαίνεται να φέρει όνομα. Θα περίμενε κανείς να βρει τέτοιες πληροφορίες στα βιβλία ιστορίας (όπως στον εξαντλητικά λεπτολόγο Παπαρρηγόπουλο) και στις εφημερίδες της εποχής. Από τέτοιες πηγές είναι γενικά γνωστό, όπως έχει σημειωθεί και παραπάνω, ότι ο Όθων έφτασε με τον ελληνικό πολεμικό ατμοδρόμωνα Ελλάς, πρώην Αμαλία, ένα πλοίο μήκους 58 μέτρων με 26 κανόνια (στον πίνακα φαίνονται αρκετά περισσότερα). Για τα υπόλοιπα πλοία όμως οι πηγές είναι εξαιρετικά φειδωλές.

Ο ελληνικός τύπος της εποχής ήταν γενικά φτωχός σε περιγραφές γεγονότων και επέμενε περισσότερο σε πολιτικό ή κοινωνικό σχολιασμό. Οι ειδήσεις για γεγονότα διαδίδονταν δύσκολα, π.χ. από πλοία που έφταναν, ενώ η ηλεκτρική τηλεγραφία ήταν σε πολύ νεαρή ηλικία, άρχισε να χρησιμοποιείται από τον τύπο μόλις στο μέσο της δεκαετίας του 1840. Στη δεκαετία του 1860 οι εφημερίδες φιλοξενούσαν ειδήσεις κάτω από κατηγορίες με τίτλο π.χ. "τηλεγραφήματα", αλλά δεν είχαν ακόμη εμπεδώσει το ειδησεογραφικό μέρος όπως σήμερα. Αναλυτική παρουσίαση της άφιξης του Γεωργίου δίνεται από την εφημερίδα Παλιγγενεσία, στο φύλλο της 19ης Οκτωβρίου 1863 (βλ. αρχείο βουλής). Η έμφαση όμως δίνεται στους λόγους που εκφωνήθηκαν κατά την υποδοχή, ενώ η άφιξη στον Πειραιά περιγράφεται συνοπτικά (βλ, και διπλανή φωτογραφία) στα δημοσιεύματα της επόμενης μέρας. 

Όμως στην εφημερίδα Παλιγγενεσία (που αναφέρθηκε πιο πάνω) σημειώνονται και τα εξής: ... Εδημοσιεύσαμεν το πρόγραμμα του υπουργείου ναυτικών δι' ου εκανονίζοντο τα της προϋπαντήσεως του βασιλέως προ της νήσου Ύδρας ... Τα κληρωθέντα εκ των μελών της μεγάλης πρεσβεύσεως και του επί των ναυτικών υπουργού, επιβιβασθέντα επί του εθνικού ατμοπλοίου, εξήλθον του Πειραιώς την Τετάρτην προς προϋπάντησιν ... Σε προηγούμενο φύλλο, αυτό της 15/10, δημοσιεύεται το εν λόγω πρόγραμμα, όπου αναφέρονται και τα εξής σχετικά με τα εικονιζόμενα στον πίνακα: Α'. Η πρεσβεία της εθνικής συνελεύσεως μετά του επί των ναυτικών υπουργού επιβαίνουσα του ατμοπλοίου Αθηνών και συνοδευόμενοι υπό του ατμοπλοίου η Πάραλος θέλουσι μεταβή προς συνάντησιν της Α.Μ. έξωθεν της Ύδρας ... ακολούθως δε θέλουσι συνοδεύσει ... μέχρι του λιμένος Πειραιώς. Β'. Δύο πολεμικά ατμόπλοια θέλουσι παραπλέει, το μεν έξω της Αιγίνης, το δε έξω της Ύδρας, όπως αναγγείλωσι δια σημείων εις Πειραιά την εμφάνισιν της Α.Μ., τούτου δε γενομένου θέλουσει καταπλεύσει αμφότερα εις Πειραιά τ' ατμόπλοια ταύτα ... Ε' Ο τε ατμοδρόμων η Ελλάς και το ατμόπλοιον αι Αθήναι θέλουσι χαιρετήσει δια κανονιοβολισμών την εκ του πλοίου έξοδον ... Ακόμη πιο πριν στο φύλλο της 14/10 παρατίθεται το εξής τηλεγράφημα: Τουλώνη 12/14 8βρίου: Ο βασιλεύς επεβιβάσθη σήμερον ... της Ελλάδος [δηλ. του πλοίου], φέρων στολήν ναυάρχου Έλληνος ... αναχωρεί εν συνοδεία τριών πλοίων των προστατίδων δυνάμεων. Πιο κάτω σε άλλο τηλεγράφημα: Τουλώνη 12 8βρίου, ... Η Ελλάς φέρουσα τον βασιλέα ανεχώρησε την 2 ώραν μ.μ εις Πειραιά συνοδεία της Ρεβάντζης, Αλγεσίρας και Ευνομίας. Επί τέλους μάθαμε τα κρίσιμα ονόματα, έστω και χωρίς να αναφέρεται ποιο ανήκει σε ποια χώρα.

Αρχίζοντας με τα ελληνικά πλοία, στον πίνακα διακρίνεται ένα ιστιοφόρο τροχήλατο ατμόπλοιο με ελληνική σημαία και πίσω από αυτό ένα δεύτερο. Το ένα εξ αυτών είναι το Αθήναι Ι. Ήταν τότε ήδη 26 ετών, ως το προηγούμενο έτος (1862) ονομαζόταν Όθων, ήταν πρώην βασιλική θαλαμηγός με μεγάλη ιστορία και παροπλίσθηκε το επόμενο έτος (1834). Σύμφωνα με το δημοσίευμα μετέφερε μέλη της εθνικής συνέλευσης (η οποία ασκούσε την εξουσία μετά την έξωση του Όθωνα) μαζί με τον υπουργό των ναυτικών. 

Το δεύτερο ήταν το ελληνικό επιβατηγό ατμόπλοιο Ευνομία που έκανε όλο το ταξίδι από την Toulon. Ναυπηγήθηκε το 1860 στο Deptford της Αγγλίας με το όνομα Queen Amelia (Βασίλισσα Αμαλία) για την Ελληνική Ατμοπλοΐα και το 1862 με την έξωση του Όθωνα μετονομάσθηκε σε Ευνομία. Στον πίνακα είναι δύσκολο να πούμε ποιο είναι το Αθήναι και ποιο είναι το Ευνομία. Λογικά σε πρώτο πλάνο ο καλλιτέχνης θα τοποθέτησε το Αθήναι.

Ένα άλλο ελληνικό πλοίο είναι το δεύτερο από αριστερά στον πίνακα. Θα μπορούσε να είναι το Πάραλος που συνόδευε το Αθήναι κατά το δημοσίευμα. Αυτό ήταν μια σιδερένια "ατμοημιολία" του πολεμικού ναυτικού, ναυπήγησης 1859, μήκους 35.4 μέτρων. Διέθετε ένα μικρό τηλεβόλο των 8,7 εκατοστών. Παροπλίσθηκε το 1907. Φαίνεται σε φωτογραφία του 1900, η οποία συμφωνεί στην όψη με το πλοίο του πίνακα.

Πριν προχωρήσουμε στα πλοία των "προστατίδων δυνάμεων" (που ήταν Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) αξίζει να δοθεί μια μικρή εισαγωγή στα πολεμικά της εποχής: Η γνωστή μας από την επανάσταση Καρτερία ήταν μεν το πρωτοπόρο ατμοκίνητο πολεμικό πλοίο του 19ου αιώνα, αλλά οι πολεμικές επιχειρήσεις ως τη δεκαετία του 1850 διεξάγονταν με κλασσικά ιστιοφόρα, εξοπλισμένα με σειρές κανονιών στις πλευρές τους (τα λεγόμενα πλοία της γραμμής). Στον βρετανικό στόλο έγινε περί το μέσο της δεκαετίας του 1850 μια μαζική προσθήκη ατμοκινητήρων που κινούσαν μια πρυμναία έλικα σε ήδη υπάρχοντα ξύλινα ιστιοφόρα, θυσιάζοντας χώρο και θέσεις κανονιών. Η γενιά αυτή δεν κράτησε πολύ, επειδή στη συνέχεια επικράτησαν πλοία με μεταλλική θωράκιση και επειδή πολλά απ' αυτά μετρούσαν ήδη αρκετές δεκαετίες υπηρεσίας. Για παράδειγμα το HMS Russell ναυπηγήθηκε το 1822, απέκτησε ατμοκίνηση το 1855 και αποσύρθηκε το 1865. Η εν λόγω άφιξη του Γεωργίου του Α' (1863) ήταν γεγονός που έπεσε μέσα στο στενό χρονικό παράθυρο της ύπαρξης των ατμοκίνητων ελικοφόρων ξύλινων ιστιοφόρων. Δεν θα τα βλέπαμε δέκα χρόνια πριν ή δέκα χρόνια αργότερα.

Τα πλοία που αναφέρονται στο δημοσίευμα είναι το γαλλικό Algésiras και το βρετανικό HMS Revenge. Το HMS Revenge είχε μήκος 245 πόδια και έφερε 91 κανόνια. Ναυπηγήθηκε το 1859 στο Pembroke της Αγγλίας. Κατά τον Οκτώβριο του 1863 ήταν ναυαρχίδα (flagship) του Sir Hastings Reginald Yelverton, δεύτερου στην ιεραρχία του Στόλου της Μεσογείου. Ήταν παρών ο ίδιος; Στο φύλλο της Δευτέρας 21/10/1863 της Παλιγγενεσίας δίνονται τα επόμενα της άφιξης γεγονότα. Το Σάββατο 19 το βράδυ παρατέθηκε δείπνο, στο οποίο παρέστησαν οι ναύαρχοι και υποναύαρχοι Γαλλίας και Αγγλίας. Δεν αναφέρονται ονόματα. Στο αγγλικό πλοίο θα περίμενε κανείς να έχει αναρτηθεί η σημαία του ανώτατου Άγγλου αξιωματικού.  Στον πίνακα φαίνεται στον πρόσθιο ιστό σημαία του μπλε στόλου. Αν του πλοίου επέβαιναν συγχρόνως ο ναύαρχος της μπλε μοίρας (admiral of the blue) και ο υποναύαρχος της λευκής (vice admiral of the white), θα μπορούσε ίσως να εξηγηθεί αυτή η σήμανση. Εννοείται ότι εδώ βλέπουμε πίνακα που έχει φιλοτεχνηθεί έξι χρόνια μετά το γεγονός, αλλά πάντως από ζωγράφο γνώστη της ναυτικής πρακτικής. Ας σημειωθεί επίσης ότι σύμφωνα με τα δημοσιεύματα ο Γεώργιος έφερε στολή ναυάρχου και στο ταξίδι και κατά την είσοδο στην Αθήνα. Η τιμητική συνοδεία από τις μεγάλες δυνάμεις θα ήταν αντίστοιχου βαθμού.

Το γαλλικό πλοίο Algésiras είχε μήκος 233 πόδια και έφερε 90 κανόνια. Ναυπηγήθηκε το 1853-56 στην Toulon και ήταν πλοίο δεύτερης τάξης (δηλαδή με 90+ κανόνια σε τρεις σειρές), πρώτο στην ομώνυμη κλάση του.

Τέλος τα πλοία πλαισιώνονται σε πρώτο πλάνο από βάρκες με κουπιά και λατίνια και πιθανότατα μεταφέρουν επίσημους που πήραν μέρος στην υποδοχή.