Οι Καλόγεροι του Αιγαίου κι άλλα μυστήρια

Ανάμεσα στο 1400 και στο 1700 έγιναν της μόδας βιβλία με χάρτες νησιών του Αιγαίου. Ίσως έφταιγε η γοητεία της ανατολής, ίσως το όνειρο τόπων μακρινών κι εξωτικών. Τα "νησολόγια" δείχνουν χάρτες που δε δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην ακρίβεια των τοποθεσιών και των ακτογραμμών, οπότε απευθύνονται λιγότερο σε ναυτικούς και πιο πολύ σε ρομαντικούς αριστοκράτες. Η ιταλική λέξη "isolario" παραπέμπει όχι μόνο στην "isola" (νησί), αλλά και στη μοναξιά (solitudine) ή την απομόνωση (isolamento), λέξεις που έτσι κι αλλιώς συγγενεύουν ετυμολογικά. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι καλό για μελαγχολικούς ταξιδιώτες της πολυθρόνας.

Το πρότυπο όλων αυτών κατά πάσα πιθανότητα είναι το "Liber Insularum Archipelagi", το βιβλίο των νήσων του Αρχιπελάγους (δηλαδή του Αιγαίου), που είχε όμως διαφορετικό σκοπό, κάτι ίσως ανάμεσα σε τουρισμό, μελέτη αρχαιοτήτων και κρατική συλλογή πληροφοριών.  Γράφτηκε λίγο πριν την άλωση από τον φλωρεντινό ιερωμένο Cristoforo Buondelmonti, φυσικά στα λατινικά. Πριν ένα χρόνο ένα από τα 65 γνωστά σήμερα χειρόγραφα-αντίγραφα πουλήθηκε σε δημοπρασία για παραπάνω από 1,7 εκατομμύρια δολλάρια. Περίφημα νησολόγια επίσης είναι το Isolario του Bordone (1528) και το Isolario του Bartolomeo dalli Sonneti (1485), γραμμένο σε στίχους.

O Buondelmonti αναφέρει δυο διαφορετικές βραχονησίδες με το όνομα "Καλόγερος". Για την πρώτη αναφέρεται η εξής ιστορία: Ένα γενοβέζικο καράβι που είχε φύγει από το Πέραν (της Πόλης) ξέπεσε με τον αέρα πάνω σ' αυτό βράχο, γι' αυτό οι ναυτικοί περνούσαν κι έριχναν κατάρες. Από ένα τούρκικο που επίσης ναυάγησε όλοι γλύτωσαν κι έμειναν πεινασμένοι πάνω στο βράχο. Την τρίτη μέρα τους έσωσε ημιθανείς ένα χριστιανικό πλοίο. Όταν όμως έφτασε κοντά στα Ψαρά αυτοί έχοντας συνέλθει το κατέλαβαν και πήραν σκλάβους τους χριστιανούς. Η πρώτη αυτή νησίδα είναι ζωγραφισμένη σαν ένας ψηλός κύλινδρος με επίπεδο μέρος στην κορφή του, χωρίς άλλα χαρακτηριστικά. Η θέση του βράχου είναι ένα μυστήριο χαμένο ανάμεσα στις αντιγραφές του αρχικού κειμένου. Η παράγραφος για τον Καλόγερο αρχίζει, όπως είναι λογικό, με τη θέση του. Σ' ένα απ' τα χειρόγραφα, αυτό που είναι σήμερα στη βιβλιοθήκη του Düsseldorf, φαίνεται να είναι ανάμεσα στη νήσο "Chirum" (που θυμίζει την Κέρο) και στην Άνδρο. Στο τυπωμένο βιβλίο που εκδόθηκε στη Λειψία το 1824 το νησί αναφέρεται ως "Chium", Χίος. Στη γαλλική έκδοση (1897) που προέρχεται από πολύ παλιότερη ελληνική μετάφραση όμως αναφέρεται η λέξη "Κέως", Κέα, Τζια. Περιττό να σχολιασθεί ότι μια θέση ανάμεσα στην Χίο και στην Άνδρο μας φέρνει στο κέντρο του Αιγαίου, ενώ μια θέση μεταξύ Άνδρου και Κέας είναι εντελώς αλλού.

Για τη δεύτερη νησίδα ο Buondelmonti γράφει πως ζούσαν εκεί δυο καλόγεροι, είχαν χτίσει ένα ξωκλήσι και χρησιμοποιούσαν γερανούς για να ανεβοκατεβαίνουν οι ίδιοι και να κρεμάνε τις βάρκες τους ψηλά, μακριά απ' τη φουρτούνα και τους πειρατές. Κάποτε ομως τους ξεγέλασε ένας βάρβαρος. Τους παρέστησε το ναυαγό, τους έπεισε να τον ανεβάσουν κι όταν μπήκαν στην εκκλησία για την προσευχή τους κλείδωσε μέσα κι έφερε τους φίλους του. Μια ζωγραφιά δίπλα στο κείμενο του Buondelmonti δείχνει ένα βράχο με εκκλησία (ίσως πιο μεγαλόπρεπη απ' όσο θα 'πρεπε) και μια βάρκα να κρέμεται από γερανό. Η εικόνα αυτή εντυπωσιάζει αμέσως, γιατί αν μη τι άλλο όλες οι άλλες έχουν τη λογική ενός επίπεδου χάρτη, όπως θα βλέπαμε ένα νησί από ψηλά, ενώ αυτή δείχνει πάντοτε ένα βράχο από πλάγια γωνία. Για τη θέση της δεν αναφέρεται κάτι ιδιαίτερα διαφωτιστικό, εκτός από το ότι είναι βράχος ψηλός που βρίσκεται στο μέσο της θάλασσας.

Τέτοιου είδους σχήματα εμφανίσθηκαν και σε επόμενα βιβλία νησιών. Ο καλόγερος του Bordone είναι κι αυτός ζωγραφισμένος με την ίδια τεχνοτροπία, βράχος με κτίσματα, γερανό και κρεμασμένη βάρκα.

Η αλήθεια είναι πως νησίδες με το όνομα "Καλόγερος" δεν είναι σπάνιες στο Αιγαίο. Πρόκειται συνήθως για βράχους μοναχικούς, που τους ταιριάζει η εικόνα του αναχωρητή και του ερημίτη. O Frank Lestringant στο "Βιβλίο των Νησιών" ("Le livre des îles", Librairie Droz, 2002) ισχυρίζεται πως είναι εννιά. Στον κατάλογο νησιών του Νοτίου Αιγαίου εμφανίζονται πέντε κι άλλες δύο στο Βόρειο Αιγαίο, όλες με την ακριβή τους θέση.

Η νησίδα που θέτει την πιο σοβαρή υποψηφιότητα για τη θέση του βράχου με τις κρεμαστές βάρκες είναι κάπου στο κέντρο του Αιγαίου, σε στίγμα N38.161546, E25.289544, αν μη τι άλλο γιατί πρόκειται για τη μόνη που είναι απομονωμένη και μακριά από γνωστά νησιά και τοποθεσίες, που θα 'πρεπε να αναφέρονται από τον Buondelmonti.   Στη θέση αυτή φαίνονται καθαρά σε δορυφορική φωτογραφία δυο βράχια, ένα μεγάλο κι ένα πιο μικρό. Στην ιστοσελίδα ενός θαλασσινού περιοδικού  υπάρχουν αναφορές σε συγγράμματα που αναφέρουν τον Καλόγερο, κάμποσες φωτογραφίες κι ένα video. Στη νησίδα έχει τοποθετηθεί φάρος. Το σκαρφάλωμα φαίνεται δύσκολο, υπάρχουν όμως εκτός απ' τις σιδερόσκαλες που προφανώς μπήκαν για να είναι προσιτός σε συντήρηση ο φάρος, κάποιες σκάλες σκαμμένες στο βράχο και κάποια ερείπια, μερικά φαίνονται σαν φυλάκια απ' τον πόλεμο, αλλά ποιος μπορεί να ξέρει τι κρύβεται κάτω απ' αυτά.

Το μυστήριο είναι πώς ένα μέρος που ήταν το ανάλογο μιας μονής των Μετεώρων μέσα στη θάλασσα ξαφνικά εξαφανίστηκε απ' τους χάρτες. Πρόκειται πάντως για ένα "γνωστό μυστήριο". Το έχει καταγράψει ο Sidney Allen στο άρθρο του "Kaloyeros: An Atlantis in microcosm", Imago Mundi, Vol. 29, 1977.

Μια εξήγηση που κυκλοφορεί είναι αυτή της έκρηξης περί το 1650, εποχή ηφαιστειακής δραστηριότητας σε Σαντορίνη, Νίσυρο, Μέθανα. Ο Bernard Randolph στο βιβλίου του με τίτλο "The Present State of the Islands in the Archipelago" (Oxford, 1687) έγραψε ότι έμποροι από τη Σμύρνη του είπαν ότι το νησί Καλόγερος, μεταξύ Χίου και Άνδρου, ανατινάχτηκε και όλοι οι κάτοικοι εξοντώθηκαν μαζί με τις περιουσίες τους (βλ. Lexikon.freenet).

Σ' όλες αυτές τις εξηγήσεις καλό είναι να προστεθεί και εκείνη της άγριας αντιγραφής, στην οποία επιδίδονταν με εξαιρετική άνεση οι χαρτογράφοι του μεσαίωνα. Καθόλου δύσκολο δεν είναι να έχει κάνει κύκλους μια πληροφορία που ξεκίνησε ίσως από τον Buondelmonti, ίσως από κάποιον προηγούμενο, και βρήκε το δρόμο της στους χάρτες όλων των επόμενων. Το γεγονός ότι τα σχήματα του νησιού στα διάφορα νησολόγια διαφέρουν μόνο κατά τη μόδα και την τεχνολογία απεικόνισης της εποχής, δεν περιέχουν όμως διαφορετική πληροφορία, είναι χαρακτηριστικό. Εξ άλλου το σχήμα του Buondelmonti, απ' το οποίο φαίνεται να προήλθαν τα άλλα, δεν είναι παρά η λιτή απεικόνιση μιας διήγησης που περιλαμβάνει ένα βράχο στη θάλασσα, μια εκκλησία, ένα γερανό και μια βάρκα. Οι χαρτογράφοι της εποχής δεν ήταν μόνο αδίστακτοι αντιγραφείς άλλων χαρτογράφων, επινοούσαν συχνά "χάρτες" από διηγήσεις και κείμενα. Χαρακτηριστικός είναι ο τραγικής ανακρίβειας χάρτης της Σάμου του Petr Schenk, που βασίστηκε σ' ένα βιβλίο και στη φαντασία του κ. Schenk.

Βέβαια οι εξερευνήσεις της πολυθρόνας έχουν και τα όριά τους. Μόνο μια αρχαιολογική και γεωλογική αποστολή θα μπορούσε να βρει άκρη.

Comments

Unknown said…
Πολύ ενδιαφέρον! Είναι εύκολο να βρει κανείς το άρθρο του Allen;

Popular posts from this blog

Ένας ιστορικός πίνακας γεμάτος σημαίες

Το έγκλημα στο Οριάν Εξπρές

Ταξίδι με το οχηματαγωγό κατά το σωτήριον έτος 2023