Μέρες ραδιοφωνίας

Στις 13 Φεβρουαρίου ήταν η παγκόσμια μέρα ραδιοφωνίας. Μια φορά κι ένα καιρό δεν υπήρχε το Internet. Υπήρχε μόνο ραδιόφωνο, στα "μεσαία" και στα "βραχέα". Οι κοντινοί σταθμοί ήταν στα μεσαία, οι μακρινοί στα βραχέα.  Κοντινοί για μας ήταν οι ελληνικοί, τη μέρα τουλάχιστον. Τη νύχτα όμως έφταναν κοντά μας όλα τα Βαλκάνια, ακόμη η Ιταλία, η βόρεια Αφρική, η Αραβία, φυσικά η Τουρκία. Ήμασταν μια μεγάλη χαρούμενη γειτονιά.  Έκανες ένα ταξίδι πολυθρόνας τα βράδια.Η Ιταλία είχε τα πιο ωραία τραγούδια. Οι εκφωνήτριες είχαν μελωδικές τραγουδιστές φωνές, σχεδόν καταλάβαινες τι έλεγαν χωρίς να ξέρεις ιταλικά. 

Ήταν Ιούνιος μέσα στη δεκαετία του '60. Άκουγα μια φορά την εβδομάδα το θέατρο στο ραδιόφωνο, βράδυ, εννοείται στα μεσαία. Εκείνες τις μέρες έπαιζε την "πριγκιπέσσα Ιζαμπώ", μια θεατρική διασκευή του μυθιστορήματος του Άγγελου Τερζάκη σε τέσσερις συνέχειες. Τα σχολεία έκλεισαν. Φύγαμε για τις καλοκαιρινές διακοπές στη Σάμο μετά τη δεύτερη συνέχεια. Η τρίτη ήταν ένα μαρτύριο. Στα πιο αγωνιώδη σημεία γινόταν διαλείψεις, ο ήχος χανόταν, έσβηνε, ερχόταν πάλι μετά από μερικά λεπτά. Το κράτος ήταν φτωχό, δεν μπορούσε να ξοδεύει σε πιο δυνατές εκπομπές, σε κεραίες και αναμεταδότες, το σήμα ερχόταν διστακτικό απ' ευθείας από την μακρινή Αττική, περνούσε όλο το Αιγαίο. Οι αποστάσεις στα μεσαία μετρούσαν. Ήμασταν στην άλλη άκρη της χώρας, λίγα μίλια από την Τουρκία, ακόμη και να θέλαμε να το ξεχάσουμε το ραδιόφωνο μας το θύμιζε.

Μερικά χρόνια αργότερα, αρχίζοντας το γυμνάσιο, ήμασταν στη μέση της δικτατορίας. Κάμποσοι ξένοι σταθμοί είχαν τακτικές, καθημερινές, εκπομπές στα ελληνικά, κυρίως με ειδήσεις. Ήταν γενικότερα μια εποχή όπου όλοι μιλούσαν προς όλους, εξ αιτίας του ψυχρού πολέμου, εμείς όμως οι Έλληνες είχαμε παραπάνω περιποίηση και παρηγοριά εξ αιτίας της κατάστασής μας. Ξέραμε απ' έξω τις συχνότητες και τα ηχητικά σήματα του BBC, της Deutsche Welle, της Μόσχας, της Σόφιας, του Βελιγραδίου, των Τιράνων. 

Το χαρακτηριστικό ηχητικό σήμα κάθε σταθμού ήταν μια σειρά από νότες που άρχιζαν να παίζουν λίγο πριν αρχίσει η εκπομπή για να έχει ο ακροατής την ευκαιρία να συντονίσει το δέκτη του. Ειδικά αν άκουγες στο BBC μπορούσες να διορθώσεις και το ρολόι σου πάνω στην ολόκληρη ώρα (σε μια εποχή που δεν υπήρχαν πολλοί τρόποι για την ακριβή διόρθωση των ρολογιών, μόνο ορισμένες ειδικού τύπου εκπομπές στα βραχέα, κυρίως για τα πλοία που έπρεπε να μπορούν να βρίσκουν το γεωγραφικό τους μήκος). Δεν χρειαζόταν όμως το ηχητικό σήμα για να καταλάβεις τον σταθμό, η προφορά του εκφωνητή ή της εκφωνήτριας ήταν υπεραρκετή. Και ήταν πολλοί που δεν έχαναν ούτε μια εκπομπή. "Άκουσες τι είπε η Μόσχα χθες;" ήταν η συνηθισμένη ερώτηση του συμμαθητή μου του Βλαδίμηρου πριν ακόμη μπούμε στην τάξη στην πρώτη γυμνασίου.

Όλοι οι ραδιοφωνικοί δέκτες, ακόμη και οι πιο φτηνοί, είχαν μια τουλάχιστον μπάντα στα βραχέα, όπου έπαιζαν αυτές οι εκπομπές που έρχονταν από μακριά, δύσκολα τη μέρα, πιο εύκολα το βράδυ.  Οι πόλεμοι της προπαγάνδας με εργαλείο το ραδιόφωνο είχαν αρχίσει από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Κυρίως Άγγλοι και Γερμανοί προσπαθούσαν να εξηγήσουν στους υπόλοιπους Ευρωπαίους ότι αυτοί ήταν οι καλοί και οι άλλοι οι κακοί. Οι ραδιοφωνικοί δέκτες ήταν μεγάλα κουτιά για να κρύβουν τις λυχνίες. Για να παίξει ο δέκτης έπρεπε να ζεσταθούν οι λυχνίες, πού και πού καίγονταν κιόλας. Είχαν ένα φωτιζόμενο καντράν με μπάντες των βραχέων,  πρακτικά γραμμές ζωγραφισμένες πάνω σε ένα ημιδιαφανές γυαλί, όπου σημειώνονταν οι θέσεις των βασικών σταθμών ως ονόματα πόλεων. Υπήρχαν πόλεις γνωστές, όπως Παρίσι, Λονδίνο, Ρώμη, Βελιγράδι και κάτι άλλες που έπρεπε να τις βρεις σε βιβλία γεωγραφίας, όπως το Hilversum. Περνώντας ο καιρός οι θέσεις μεταβάλλονταν, εκεί που έγραφε Λονδίνο άκουγες το Παρίσι. Η οθόνη είχε εσωτερικό φωτισμό, πολύ χρήσιμο μιας και οι μακρινές εκπομπές έφταναν μετά τη δύση του ηλίου. Η καλύτερη ώρα ήταν την αυγή για όποιον μπορούσε να αντέξει, κάτι που ήταν γνωστό ως aurora reception.

Μια μέρα είδα στο σπίτι ενός φίλου μου ένα νέο μηχάνημα, ένα στερεοφωνικό συγκρότημα. Σε ενιαίο έπιπλο ήταν κλεισμένα δεξιά κι αριστερά στις άκρες δύο ηχεία ενώ στη μέση άνοιγαν από πάνω το πικάπ και το ραδιόφωνο. Η έκπληξη ήταν το ραδιόφωνο που έπαιζε τη νέα στην Ελλάδα μπάντα των FM.  Στα μεσαία όταν έπιανες ένα σταθμό τον άκουγες όλο και καλύτερα καθώς πλησίαζε η βελόνα πάνω στο καντράν. Ύστερα πάλι τον έχανες γλυκά καθώς έφευγε. Στα FM όμως ο ήχος έμπαινε με ένα μπάσο γδούπο απ' ευθείας, τέλειος κι ύστερα εξαφανιζόταν το ίδιο απότομα. Στο γδούπο βοηθούσαν βέβαια και τα βαριά ηχεία.

Όταν έγινα φοιτητής η χούντα είχε πέσει προ πολλού. Η εξάρτησή μας από το εξωτερικό για τις ειδήσεις είχε περάσει και τα ακροατήριά τους έπεφταν σιγά σιγά. Ωστόσο οι εκπομπές στα ελληνικά συνεχίζονταν κανονικά εξ αιτίας του ψυχρού πολέμου. 

Όσο συνεχιζόταν η αντιπαράθεση ανατολής και δύσης τα βραχέα έπαιρναν φωτιά σε μια σειρά από γλώσσες. Μαζί φούντωναν πότε πότε και τα αντίμετρα, τα "πουλάκια". Όταν χόντραινε ο ραδιοφωνικός πόλεμος η μια πλευρά έριχνε παράσιτα πάνω στις εκπομπές της άλλης, συχνά με τη μορφή κελαϊδήματος ωδικών πτηνών.

Όντας και φοιτητής σε σχολή τεχνολογίας ενδιαφέρθηκα περισσότερο για τις ραδιοεπικοινωνίες. Μου άρεσε να ακούω όλο και πιο μακρινούς σταθμούς, τηλεφωνήματα από μακρινά πλοία, οτιδήποτε. Τα ραδιόφωνα που είχαν έμφαση στη λήψη βραχέων λέγονταν "παγκοσμίου λήψεως", έστω κι αν συνήθως δεν έπιαναν τις πιο μακρινές χώρες, εκτός από κάποιες που είχαν αναμεταδότες, όπως η Φωνή της Αμερικής. Αυστραλία ή Ιαπωνία δε μπορούσαμε να πιάσουμε ούτε κατά διάνοια. Θυμάμαι πόσο μεγάλη εντύπωση μου έκανε η πρώτη φορά που άκουσα το Πεκίνο. 

Θυμάμαι επίσης δυο διαδοχικά τηλεφωνήματα στο Ελλάς Ράδιο. Στο πρώτο ένας ναυτικός μίλησε με τη μάνα του που ούτε λίγο ούτε πολύ του είπε ότι η γυναίκα του τον απατούσε και την κατηγόρησε πολύ άσχημα. Στο αμέσως επόμενο μίλησε με τη γυναίκα του, της μίλησε γλυκά, δεν της είπε τίποτε. Οικογενειακά δράματα.

Στο εξωτερικό είχα ένα μικρό άγριο ραδιοφωνάκι "παγκοσμίου λήψεως", η τεχνολογία των ολοκληρωμένων κυκλωμάτων προχωρούσε γρήγορα. Μπορούσα να το έχω μαζί μου οπουδήποτε. Ήταν ο μοναδικός τρόπος να μένει κανείς ενήμερος σχετικά με όσα γίνονταν πίσω στην πατρίδα.

Ήταν μια εποχή που η γεωγραφία είχε ακόμη σημασία για τη ραδιοφωνία. Η σημασία της ήταν ολοφάνερη ήδη πάνω στους παλιούς δέκτες με τα ονόματα πόλεων. Θα μπορούσα να φανταστώ ότι στους δέκτες της Ιαπωνίας ήταν γραμμένες πόλεις της Άπω Ανατολής, ίσως άγνωστες σε μας. Μετά ήρθε μια άλλη γενιά ραδιοφωνικών δεκτών, με τρανζίστορ αντί για λυχνίες. Ήταν πιο μικροί, δεν είχαν τόσο χώρο στο καντράν τους για να γραφτούν όλες εκείνες οι πόλεις που έτσι κι αλλιώς ήταν πια σε λάθος θέσεις. Φαίνονταν μόνο συχνότητες ή μήκη κύματος. 

Η βασική σημασία της γεωγραφίας ήταν ότι μπορούσες να ακούσεις σταθμούς μέχρι μια απόσταση. Η απόσταση αυτή εξαρτιόταν από την ώρα, από τη συχνότητα, από την ισχύ της εκπομπής και την κατευθυντικότητα της κεραίας, κάποτε από την κατάσταση της ιονόσφαιρας, που μερικοί μακρινοί σταθμοί τη χρησιμοποιούσαν ως ανακλαστήρα. Θυμάμαι τη βαθιά εντύπωση που μου είχε κάνει η πρώτη φορά που άκουσα παραδοσιακά κινέζικα τραγούδια από το Πεκίνο, προφανώς με ιονοσφαιρική μετάδοση.

Οι σταθμοί καθόριζαν προσεκτικά τις εκπομπές τους ανάλογα με το ακροατήριο που είχαν για στόχο. Έβγαζαν τυπωμένα προγράμματα, αν ήθελες μπορούσαν να σου τα στείλουν ταχυδρομικά μερικές φορές το χρόνο, συνήθως όταν άλλαζε η εποχή. Αν ήσουν πιο συστηματικός ακροατής μακρινών εκπομπών στα βραχέα μπορούσες να αγοράσεις κάθε Δεκέμβρη τον ετήσιο τόμο του World Radio Handbook, με όλους τους σταθμούς και όλα τα προγράμματα.

Στις δεκαετίες του '70 και του '80 άνθισε η ραδιοφωνία των βραχέων. Στη δεκαετία του '80 οι δέκτες πέρασαν στη μικροηλεκτρονική τεχνολογία, οι οθόνες έγιναν ψηφιακές, φτάσαμε στο απόγειο της εξέλιξης που συνεχίστηκε εν μέρει ως τη δεκαετία του '90. Συνέβησαν περίπου τότε δυο περιστατικά. Το ένα ήταν πως τελείωσε ο ψυχρός πόλεμος. Το τείχος του Βερολίνου έπεσε το 1989. Οι μάχες της προπαγάνδας ήρθαν πια σε δεύτερη μοίρα ή συνεχίστηκαν αργότερα με άλλους στόχους και άλλα μέσα.

Το άλλο ήταν πως ξαφνικά φύτρωσε η δορυφορική ραδιοφωνία. Ήμουν σε ένα ταξίδι στο Βελιγράδι το '92 όταν για πρώτη φορά άκουσα από δορυφορικό δέκτη το BBC με φωνή καμπάνα, σαν να ήμουν μέσα στο Bush House. Εν μέρει ήταν μια ψυχρολουσία, χάθηκε όλη η γοητεία και η συγκίνηση του μακρινού σήματος που έφτανε κατακουρασμένο και εξασθενημένο, που σε έκανε να αισθάνεσαι πως είχες κάνει ένα μικρό κατόρθωμα για να το πιάσεις. Και μετά, ακόμη χειρότερα, ήρθε το Internet.

Οι δορυφορικές επικοινωνίες αρχικά και μετά το Internet κατάργησαν τη γεωγραφία στη ραδιοφωνία. Μπορείς να ακούσεις οποιαδήποτε εκπομπή προερχόμενη από οποιονδήποτε "τοπικό" σταθμό του πλανήτη οποιαδήποτε ώρα χωρίς να χρειάζεται να ξέρεις πού ακριβώς βρίσκεται. 

Τι έμεινε στα βραχέα από τη ραδιοφωνία; Ελάχιστες είναι οι εκπομπές. Σήμερα κάνει συστηματικές και ισχυρές εκπομπές προς Ευρώπη μόνο το Ράδιο Κίνα. Το πάλαι ποτέ ένδοξο BBC εκπέμπει κυρίως προς Αφρική (η ελληνική εκπομπή έκλεισε από το 2006). Κάποιες εκπομπές κάνει το Παρίσι. Σε μια περίεργη έκπληξη κάθε μέρα 7-9 το απόγευμα εκπέμπει στους 6 μεγάκυκλους το Τόκιο μέσω ενός γερμανικού αναμεταδότη. Και για όποιον θέλει να δει τι μπορεί να πιάσει από κει που βρίσκεται σε μια δεδομένη ώρα υπάρχει σκονάκι, το short-wave.info. Παλιά μπορούσες και να ψάχνεις τις συχνότητες, πράγμα που ήταν μέρος της διασκέδασης.