Όσα έμαθα διαβάζοντας την Οδύσσεια κάλλιο αργά παρά ποτέ

Η πρώτη μου επαφή με την Οδύσσεια ήταν στην δευτέρα δημοτικού. Τελειώνοντας η χρονιά έπεσε στα χέρια μου ένα βιβλίο με τίτλο "Ιλιάδα-Οδύσσεια". Το διάβασα το καλοκαίρι. Όταν το φθινόπωρο στην αυλή του σχολείου παίζαμε "πόλεμο" ανάμεσα σε Έλληνες και Τρώες, οι περισσότεροι είχαν δηλώσει Τρώες, άγνωστο γιατί. Οι Έλληνες ήμασταν λίγοι κι αδύναμοι. Και κάποια στιγμή με εκδικητική χαρά τους έσκασα τη βόμβα: "Μα τον πόλεμο, να ξέρετε, τον κέρδισαν οι Έλληνες". Την άλλη μέρα οι Τρώες ήταν σχεδόν ανύπαρκτοι.

Ένα απ' τα επόμενα καλοκαίρια, στο σπίτι της γιαγιάς βρήκα κάτι κιτρινισμένα προπολεμικά αναγνωστικά, τα φύλλα ήταν ραμμένα με το χέρι. Κάμποσα αναγνώσματα προέρχονταν από την Οδύσσεια. Πώς γνώρισε ο γερασμένος σκύλος το αφεντικό του, παρ' όλο που είχαν περάσει είκοσι χρόνια.

Ύστερα κάναμε Όμηρο στο γυμνάσιο, απ' το αρχαίο κείμενο. Στις δύο λέξεις η μια ήταν άγνωστη, αν όχι και οι δύο. Πόσο κείμενο αντέχεις να διαβάσεις, όσο γοητευτικές κι αν ήταν οι λέξεις; Αποσπάσματα εδώ κι εκεί.

Δεν έπαιρνα την απόφαση να διαβάσω το έργο απ' την αρχή ως το τέλος. Πίστευα πως ό,τι σημαντικό έκλεινε μέσα του το είχα λίγο ως πολύ διαβάσει, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο. Αλλά πλήθαιναν τα σημάδια πως πολλά μου είχαν ξεφύγει. Το 2004 στην Tate Modern ήταν στημένη μια εγκατάσταση της Joan Jonas με θέμα την Ελένη στην Αίγυπτο. Όταν την είδα μου ήρθε ζάλη. Τι δουλειά είχε η Ελένη στην Αίγυπτο; Πότε έκανε εκεί τουρισμό; Το video σ' ένα τοίχο έδειχνε τον Μενέλαο και την Ελένη να παλεύουν μ' ένα μωρό και τα παιδικά του παιχνίδια στην έρημο.

Σ' ένα βιβλιοπωλείο στο Λονδίνο έπεσα σε μια Οδύσσεια σε τέλειο μικρό μέγεθος. Μπορούσες να τη διαβάζεις παντού. Η μετάφραση από τα αρχαία ελληνικά στα αγγλικά ήταν του T. E. Lawrence, που είναι πιο γνωστός ως ο Λόρενς της Αραβίας. Απίστευτο; Απ' το βιβλίο αυτό διάβασα σε ταξίδια και διακοπές το πρώτο τέταρτο της Οδύσσειας. Το υπόλοιπο το διάβασα από την διάσημη έκδοση του Harvard, με το πρωτότυπο κείμενο και δίπλα την έγκυρη μετάφραση του A. T. Murray. 

Έμαθα πως ο Τηλέμαχος, ψάχνοντας νέα για τον πατέρα του, πήγε στη Σπάρτη. Εκεί η ταλαιπωρημένη Ελένη έβρισκε παρηγοριά στα ηρεμιστικά που τα είχε φέρει από την Αίγυπτο, όπου πέρασε χρόνια με το Μενέλαο πριν καταλήξουν στη Σπάρτη. Η Jonas είχε φανταστεί την παραμονή τους εκεί ως οδυνηρή επανασύνδεση. Το ταξίδι του γυρισμού του Μενέλαου και της Ελένης ήταν μια άλλη Οδύσσεια, που τους πέρασε από την Κύπρο, τη Φοινίκη, την Αίγυπτο και τη Λιβύη.

Η Οδύσσεια δεν είναι γραμμένη σύμφωνα με την αλληλουχία των γεγονότων. Είναι στημένη με μπόλικες αναδρομές στο χρόνο, όπως σήμερα γυρίζονται οι περιπέτειες του Χόλιγουντ. Αρχίζει εκεί που ο Οδυσσέας κοντεύει πια να φτάσει στην Ιθάκη, ενώ ο γιος του είναι επισκέπτης στη Σπάρτη. Συναντάει τη "Ναυσικάα" (του φιλόλογου καθηγητή Παπαγιαννόπουλου και της μαθήτριας Βουγιουκλάκη) κι όλα όσα έγιναν πιο πριν εξιστορούνται από τον ίδιο στο συμπόσιο στο παλάτι του Αλκίνοου. Με τη δωδέκατη ραψωδία έχει διηγηθεί τα πάντα στους Φαίακες, ενώ την επόμενη μέρα φεύγει για την Ιθάκη. Μένει η άλλη μισή Οδύσσεια για να πει, αναρωτιέται κανείς, τι άλλο;

Γιατί όμως έχασε τους συντρόφους του και γυρνάει μόνος; Βέβαια και από την επιπολαιότητά τους, πότε επειδή άνοιγαν τους ασκούς του Αιόλου για να βρουν θησαυρούς και πότε επειδή έτρωγαν τα ιερά βόδια του Ήλιου.  Μα κυρίως χάθηκαν από την επιπολαιότητα και την επιδειξιομανία του ίδιου του Οδυσσέα: Όταν γλύτωσαν από τον Κύκλωπα, που ως τότε νόμιζε ότι τον είχε τυφλώσει ο Κανένας, ο Οδυσσέας του φώναξε από μακριά, απ' την ασφάλεια του καραβιού του "να ξέρεις πως σε τύφλωσε ο Οδυσσέας". Ο Κύκλωπας τότε του απάντησε πως τον έπιασε στον ύπνο μολονότι του το 'χαν προβλέψει πως θα τυφλωνόταν από τον Οδυσσέα, επειδή περίμενε έναν ψηλό και δυνατό ήρωα, όχι έναν τιποτένιο. Μετά από αυτήν την αποκάλυψη ο Κύκλωπας παραπονέθηκε στον πατέρα του τον Ποσειδώνα που κανόνισε για τα υπόλοιπα. Θα είχε πνίξει και τον ίδιο τον Οδυσσέα, αν αυτός την τελευταία στιγμή δεν είχε καταφέρει να κρεμαστεί από ένα δέντρο πάνω από τη ρουφήχτρα της Χάρυβδης με τη βοήθεια του Δία.

Για να βρει το σωστό δρόμο κατεβαίνει με τη συμβουλή της Κίρκης στον κάτω κόσμο για να πάρει συμβουλές από τον νεκρό μάντη Τειρεσία. Εκεί παρελαύνει πλήθος διάσημων ψυχών και κάθε μια λέει την ιστορία της. Όλη η μυθολογία σε περίληψη.

Στην αρχή της δέκατης τρίτης ραψωδίας, δηλαδή στη μέση του έργου, ο μεν Τηλέμαχος είναι ακόμη στη Σπάρτη, ο δε Οδυσσέας είναι μόλις βγαλμένος στην Ιθάκη. Οι Φαίακες τον έχουν αφήσει σε μια παραλία, μαζί με μια ολόκληρη περιουσία από δώρα. Ο Ποσειδώνας, χολωμένος για τις υπηρεσίες και τις διευκολύνσεις που του πρόσφεραν πετρώνει το καράβι και ετοιμάζεται να καταστρέψει την πόλη τους. Αυτή ήταν η μοίρα των μόνων ευγενικών και φιλόξενων ανθρώπων σε όλη την Οδύσσεια. Δικαιοσύνη δεν υπάρχει. Στο τέλος ο Αλκίνοος ορκίζεται πως δεν θα ξαναβοηθήσει ποτέ κανένα.

Με τη βοήθεια της Αθηνάς ο Οδυσσέας κρύβει σε μια σπηλιά τα πολύτιμα δώρα και με προσεκτικά βήματα οργανώνει την επιστροφή του. Στο μεταξύ στο παλάτι του οι μνηστήρες συμπεριφέρονται με ασυδοσία και ανεμελιά. Κάμποσες κοπέλες που υπηρετούν την Πηνελόπη έχουν γίνει ερωμένες τους, κάποιοι απ' το προσωπικό του παλατιού, πρώην έμπιστοι του Οδυσσέα, τους διευκολύνουν γενικώς. Η Αθηνά αναλαμβάνει μέρος της οργάνωσης και φροντίζει για την εσπευσμένη και ασφαλή επιστροφή του Τηλέμαχου, αφενός για να συγχρονιστεί με τον πατέρα του, αφετέρου γιατί οι μνηστήρες του έχουν στήσει ενέδρα ανάμεσα στα νησιά με σκοπό να τον ξεκάνουν. Το ότι φιλοδοξούν να παντρευτούν τη μάνα του τους είναι αδιάφορο.

Ο Οδυσσέας κατόπιν με τους λίγους συμπαραστάτες του, στους οποίους όμως περιλαμβάνεται η θεά Αθηνά, σχεδιάζει το τέλος των μνηστήρων. Φροντίζει να φτάσουν όλοι σε μια αίθουσα για τον τελικό δήθεν διαγωνισμό που θα εξασφαλίσει σε κάποιον το χέρι της Πηνελόπης και να μείνουν εκεί κλειδωμένοι και άοπλοι. Τα όπλα που διακοσμούσαν τους τοίχους έχουν απομακρυνθεί με τη δικιολογία του καθαρισμού. Ακολουθάει η γνωστή σφαγή των μνηστήρων, αδιακρίτως επί της κεφαλής αδίκων και δικαίων και ανεξαρτήτως της πρότερης συμπεριφοράς τους. Οι μνηστήρες δεν χάνονται χωρίς αντίσταση, είναι και πολλοί εξ άλλου, μόνο που η Αθηνά έχει τον αποφασιστικό ρόλο και συμμετέχει ενεργά στη σφαγή. Στο τέλος κείτονται όλοι νεκροί στο πάτωμα, σε μια λίμνη αίματος. Από το υπηρετικό προσωπικό καλούνται επιλεκτικά όσες ήταν ερωμένες μνηστήρων και διατάσσονται να μαζέψουν τα σώματα και να σφουγγαρίσουν το αίμα. Στη συνέχεια, τις τιμωρούν κι αυτές κρεμώντας τες απ' το ταβάνι. Όποιος νομίζει ότι το Game of Thrones επαναπροσδιόρισε προς το αγριότερο το λουτρό αίματος ή ότι η θηριωδία ήταν προνόμιο του απολίτιστου μεσαίωνα είναι βαθιά νυχτωμένος. 

Η ζωή στους ηρωικούς χρόνους ήταν φτηνή, ακόμη και η ζωή των ηρώων (κυρίως στην Ιλιάδα). Ο Κύκλωπας έχει πιο πριν καταναλώσει με ανατριχιαστικές περιγραφές όσους συντρόφους του Οδυσσέα πρόλαβε. Ο Οδυσσέας δεν δίστασε να περάσει δίπλα από την Σκύλλα (για να γλυτώσει από τη Χάρυβδη) εν γνώσει του ότι θα έχανε έξι άτυχους, έναν αρπαγμένο από κάθε της κεφάλι. Θα μπορούσε να είχε αναζητήσει εναλλακτική διαδρομή; Οι ζωές πάντως μπαίνουν στη ζυγαριά με μικρό βάρος.

Η Πηνελόπη, που κοιμάται ενώ δίπλα της γίνεται ο κυριολεκτικός χαμός και γενικά έχει πλήρη άγνοια της κατάστασης, αγουροξυπνημένη δεν πείθεται ότι ο φονέας των μνηστήρων είναι ο σύζυγός της. Του ζητάει αποδείξεις. Εκείνος της δίνει μια εξαιρετικά τεχνική απόδειξη, της λέει με ποιο τρόπο ο ίδιος κατασκεύασε το νυφικό τους κρεββάτι.

Η Οδύσσεια δεν τελειώνει με το happy end της επανασύνδεσης του ζεύγους. Οι μνηστήρες δεν ήταν ορφανοί που δεν θα τους αναζητούσε κανείς, ήταν διαλεχτά παιδιά επιφανών οικογενειών, πολλοί ήταν απ' την Ιθάκη, άλλοι απ' τα γειτονικά νησιά. Οι συγγενείς τους θα μπορούσαν κάλλιστα να ενωθούν και να εκδικηθούν. Στην αρχή ο Οδυσσέας με τους συντρόφους του παριστάνουν ότι δεν έγινε τίποτε, ότι στο παλάτι συνεχίζεται το γλέντι των μνηστήρων, για να κερδίσουν χρόνο. Ύστερα καταφέρνουν να διευθετήσουν την επικείμενη αναμέτρηση.

Η Οδύσσεια είναι μια απέραντη πολύχρωμη και πολύπλοκη τοιχογραφία των ηρωικών χρόνων. Καθόλου δεν είναι ένα πρωτόγονο κείμενο μιας πρωτόγονης εποχής και είναι ένας από τους ελάχιστους τρόπους να την καταλάβουμε απ' ευθείας, όσο αυτό είναι δυνατό σήμερα μετά από τρεις χιλιάδες και παραπάνω χρόνια. Ωστόσο δεν είναι η κατάλληλη δι' ανηλίκους ηθικοπλαστική ιστορία που νομίζαμε παιδιά.