Μονόφυλλα της Ηγεμονίας της Σάμου

Έχουμε καταλάβει πόσο νεαρό είναι το ελληνικό κράτος; Ο παππούς μου πέρασε δυο φορές από το Ellis Island μεταξύ 1910 και 1915, αλλά την πρώτη ήταν ακόμη Τούρκος υπήκοος, αν και "ελληνικής εθνικότητας". Μεσολάβησε η ένωση των νησιών του ανατολικού Αιγαίου με την Ελλάδα. Έχουμε καταλάβει τι γινόταν πριν και μετά; Στο σχολείο το μάθημα της ιστορίας όχι μόνο διδάσκεται από μια ιδιαίτερη οπτική, την επίσημη, που δίνει έμφαση στα ευχάριστα και παραλείπει τα δυσάρεστα, αλλά και σπάνια μπαίνει στον κόπο να προχωρήσει πολύ πέρα απ' την επανάσταση του '21 (ίσως γιατί μετά πληθαίνουν τα δυσάρεστα). Τουλάχιστον αυτό συνέβαινε στα νιάτα μου, μακάρι να έχει αλλάξει κάτι. Με δυο λόγια σαν να μην έφτανε πως η ιστορία που μαθαίνουμε είναι περασμένη από χρωματιστά γυαλιά, παραλείπεται το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του πραγματικού κράτους μέσα στο οποίο ζούμε. Μετά απ' αυτό δεν είναι περίεργο που συνεχώς αναζητούμε συγκρίσεις με τα κλέη των αρχαίων ή παρηγοριά μέσα σ' αυτά, ενώ έχουμε άγνοια του ποιοι πραγματικά είμαστε.

Κάμποσοι ιστορικοί μελετητές των τελευταίων δεκαετιών έχουν αποδυθεί σε μια προσπάθεια να διαλύσουν μερικές απ' τις ψευδαισθήσεις και κάποια από τα βιβλία τους έχουν βρει το δρόμο τους προς το ευρύ κοινό, όπως για παράδειγμα τα "Καπάκια" του Κωστή Παπαγιώργη γραμμένο πριν μια δεκαπενταετία. Οι πιο ακαδημαϊκοί από τους ιστορικούς γράφουν μεν ό,τι τους υπαγορεύει η συνείδησή τους και τα ευρήματα της έρευνάς τους, αλλά παραμένουν οχυρωμένοι πίσω από το επιστημονικό γλωσσικό ιδίωμα και από τις ειδικές εκδόσεις της επιστημονικής περιοχής τους, έτσι ώστε τα κείμενά τους να παραμένουν εν πολλοίς απρόσιτα στο ευρύ κοινό.

Όποιος ξεκίνησε ποτέ την προσωπική του ιστορική αναδίφηση για οποιονδήποτε λόγο, από την αναζήτηση των προγόνων του και την ερμηνεία των ερειπίων της πατρίδας του ως την αγάπη για παλιά κείμενα και αντικείμενα, γρήγορα έρχεται μπροστά σε πολλές εκπλήξεις και ερωτήματα, για τα οποία το σχολείο δεν τον είχε καθόλου προετοιμάσει. Π.χ. γιατί ορισμένα πρόσωπα ήταν εναλλάξ μέρος της δύναμης επιβολής της τάξης και ληστές; Ποιες ήταν οι σχέσεις ανάμεσα στους ευκατάστατους και ευυπόληπτους εμπόρους και στους πειρατές του Αιγαίου; Γίνονταν στη Σάμο σκλαβοπάζαρα; Ήταν οι οικισμοί των νησιών κρυμμένοι στα βουνά επειδή είχαν το φόβο των πειρατών ή επειδή ήταν καταφύγια πειρατών; Ήταν συχνά τα διαζύγια το δέκατο ένατο αιώνα; Ήταν συχνοί οι γάμοι ανάμεσα σε νεαρούς και εύπορες χήρες; Ήταν πολλά τα εξώγαμα και ποια ήταν η τύχη τους; Κυκλοφορούσαν σε όλα τα νησιά γυναίκες την ημέρα στην πόλη και στο χωριό ή ήταν κλεισμένες στα σπίτια; Κληροδοτούσαν στα παιδιά τους την περιουσία τους οι γονείς ή την έγραφαν στα μοναστήρια για να σώσουν την ψυχή τους; Ποιες μετακινήσεις πληθυσμών, μεμονωμένα ή μαζικά, γίνονταν προς και από τον σημερινό ελληνικό χώρο; Πώς αποκτούσαν ή άλλαζαν επώνυμα οι άνθρωποι της εποχής εκείνης και τι σημαίνουν αυτά για την καταγωγή τους ή το επάγγελμά τους ή την κοινωνική τους θέση; Πώς ήταν η καθημερινή ζωή; Υπήρχαν ιδιωτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι, πόσοι ήταν και τι δουλειές έκαναν; Έκρυβαν τις αποταμιεύσεις τους κάτω απ' τα στρώματα και σε θαμμένα πιθάρια ή τις πήγαιναν στις τράπεζες;

Δεν αποκλείεται αύριο κάποιοι διδάκτορες της φιλοσοφικής ή των σχολών κοινωνιολογίας να δώσουν όλες τις απαντήσεις στις διατριβές τους, αλλά και πάλι κανένα παράγωγο κείμενο δεν έχει την αμεσότητα του πρωτότυπου. Και τα πρωτότυπα, όσα δεν έχουν καταστραφεί, βρίσκονται σε μουσεία, σε βιβλιοθήκες, σε μοναστήρια, σε ιδιωτικά ή δημόσια αρχεία και σε παλαιοπωλεία. Μερικά ίσως είναι ακόμη θαμμένα κάτω από ερείπια ή είναι ξεχασμένα μέσα σε σεντούκια κλειστά. Για οτιδήποτε πάντως είναι αποτυπωμένο σε χαρτί, το καλύτερο μέρος για να ψάξει κανείς τις πηγές είναι σήμερα τα δημόσια ιστορικά αρχεία, σκορπισμένα σε διάφορες πόλεις και γνωστά ως Γενικά Αρχεία του Κράτους. Εκεί τα ευρήματα μαζεύονται με κόπο και τα τελευταία χρόνια διασώζονται και διανέμονται σε ψηφιακή μορφή.

Αλλά τίποτε δεν γίνεται μόνο του και το οποιοδήποτε υλικό χρειάζεται συστηματική επεξεργασία πριν να γίνει γνώση. Στο ιστορικό αρχείο Σάμου έχει γίνει μια πολύτιμη δουλειά που έχει αποδώσει καρπούς κυρίως με τη μορφή επιστημονικών εργασιών και ιστορικών εκδόσεων. Πρόσφατα εκδόθηκαν τα «Σαμιακά Έντυπα Μονόφυλλα 1832-1915» του Χρίστου Λάνδρου, που υπήρξε για χρόνια διευθυντής του αρχείου Σάμου και παραμένει ενεργός ερευνητής με αξιοθαύμαστα νεανική ορμή. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά μεγάλης έκτασης έργο που διατρέχει την περίοδο της Σαμιακής Ηγεμονίας. Οι τρεις του τόμοι περιλαμβάνουν βασικές πληροφορίες και περιλήψεις από τις εντολές που εξέδιδε σ' αυτήν την περίοδο εντύπως το ηγεμονικό καθεστώς. Είναι ένα τεράστιο παζλ της ζωής στη Σάμο σε μια πολύ ενδιαφέρουσα περίοδο, πριν να ενωθεί το νησί με την Ελλάδα. Είναι ένα έργο ανοιχτό σε ερευνητές, αλλά και στον καθένα που θέλει να ανασυνθέσει μια εικόνα εκείνης της εποχής από τη δική του οπτική γωνία.

Θα δώσω μερικά δείγματα: Στα μονόφυλλα 6 ως 8 του 1853 αναγγέλλονται τα μέτρα που παίρνει η ηγεμονία για την αντιμετώπιση της επιδρομής ακρίδων. Ορίζεται πώς θα καταδιώκονται και εξοντώνονται οι ακρίδες με αμοιβή. Οι εμπλεκόμενοι οφείλουν να μαζεύουν αυγά, νύμφες ή έντομα, τα οποία ζυγίζονται στις δυο πρώτες περιπτώσεις και μετρώνται "με το κεφάλι" στην τρίτη, ώστε να προσδιορισθεί η σχετική αμοιβή. Στη συνέχεια διορίζονται επιτροπές καταδίωξης με προϊσταμένους τους δημάρχους. Το μονόφυλλο 29 στη συνέχεια περιέχει διάταγμα απαγόρευσης του κυνηγιού, ώστε να προστατευθούν τα πουλιά που τρώνε τις ακρίδες. Τα μέτρα συνεχίζονται το 1854 και 1855 με ελαφρύνσεις φόρων και περαιτέρω απαγόρευση του κυνηγιού (52/1855), εκτός αν τα πουλιά καταστρέφουν τις καλλιέργειες (105/1858). Το 1857 όμως πέρασε από τη Μ. Ασία στη Σάμο, πιθανότατα κολυμπώντας, ένα επικίνδυνο αιλουροειδές. Ο ηγεμόνας έβγαλε εγκύκλιο για την καταδίωξη της "παρδάλεως" και κάλεσε τους δημάρχους να δώσουν πληροφορίες για τις κινήσεις του ζώου (96/1857). Σήμερα βρίσκεται ταριχευμένο στις προθήκες του γεωλογικού και παλαιοντολογικού μουσείου των Μυτιληνιών, αφού προηγουμένως πέρασε στη λογοτεχνία μέσω της Άλκης Ζέη στο "καπλάνι της βιτρίνας".

Οι Σαμιώτες, που παρά τον αγώνα τους στην επανάσταση του '21 έχασαν την ευκαιρία να ενωθούν με την Ελλάδα, παρέμεναν σε συνεχή αναβρασμό, σε μια μερίδα του πληθυσμού τουλάχιστον. Πλήθος διαταγών ασχολείται με τη διαφύλαξη της τάξης και την τιμωρία όσων διέδιδαν απόψεις αντίθετες με το καθεστώς της ηγεμονίας. Στο μονόφυλλο αρ. 23 του 1854 η ηγεμονία κοινοποιεί εγκύκλιο του Άγγλου πρεσβευτή στην Πόλη, με την οποία διαψεύδεται η φήμη ότι η Αγγλία και η Γαλλία σκόπευαν να ανατρέψουν τη σουλτανική αρχή. Το 1856 επιστρατεύεται ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως να συνετίσει τους απείθαρχους στέλνοντάς τους εγκύκλιο με παραινέσεις "να απορρίπτουν και να αποφεύγουν όλους εκείνους, οι οποίοι επιβουλεύονται την πολιτική ησυχία, την ευζωία και την άνεση που απολαμβάνουν οι χριστιανοί ως πιστοί και ευπειθείς υπήκοοι του σουλτάνου ... εφόσον η υποταγή στην εξουσία υπαγορεύεται αποστολικώς" (243/1856). Και επειδή όταν λείπει ο γάτος χορεύουν τα ποντίκια, ο "πρίγγιψ Ι. Γκίκας" εξέδωσε διαταγή προς του υπηκόους του να "έχωσι μετ' αλλήλων την χριστιανικήν αγάπην και ομόνοιαν" (3/1857) όσο θα απουσίαζε στην Κωνσταντινούπολη (1/1857).

Στο μεταξύ η πειρατεία στο ανατολικό Αιγαίο ακόμη δεν έχει καταπολεμηθεί ιδιαίτερα. Στο μονόφυλλο 6/1854 περιέχεται μια προκήρυξη καταζητούμενου για 500 γρόσια. Ο καταζητούμενος ήταν συνένοχος σε φόνο τεσσάρων ατόμων στην απέναντι Μικρά Ασία. Για την καταδίωξή του έχει σχηματισθεί απόσπασμα, που έχει δικαίωμα να μένει στα σπίτια όσων θεωρεί ύποπτους ότι παραχωρούσαν καταφύγιο στον καταζητούμενο. Ίσως ήταν πληγωμένος, δεδομένου ότι το διάταγμα προβλέπει και ποινές για "υγειονόμους" που θα τον βοηθούσαν. Με υπ' αριθμό 35 μονόφυλλο συγκροτούνται δυνάμεις αμίσθων πολιτοφυλάκων για την αντιμετώπιση των ληστοπειρατών. Οι άμισθοι δεν ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικοί, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Στο μονόφυλλο 37 καλούνται οι πλοίαρχοι να τακτοποιήσουν τα ναυτιλιακά τους έγγραφα γιατί θα άρχιζαν έλεγχοι για πειρατές από μοίρα του γαλλικού πολεμικού ναυτικού. Ταυτόχρονα απαγορεύεται η προσέγγιση πλοίων οπουδήποτε αλλού εκτός από το λιμάνι της πρωτεύουσας (μονόφυλλο 50/1854). Αργότερα απαγορεύτηκε και το πλιάτσικο από ναυάγια που ξεβράζονταν στις ακτές (284/1856). Παρ' όλα αυτά το μέτρο για την αποκλειστική χρήση του λιμένα Βαθέος κρίθηκε προφανώς υπερβολικό και αντιοικονομικό, οπότε επετράπη η προσέγγιση σε μια σειρά από σημεία σε διάφορες περιοχές του νησιού (132/1855) και ιδρύθηκαν κατά τόπους τελωνεία (126/1857). Επίσης περιορίστηκε ο αριθμός των κανονιών και άλλων όπλων που μπορούσε να φέρει ένα εμπορικό πλοίο με συγκεκριμένες προδιαγραφές ανάλογα με το μέγεθός του (272/1857). Τα μεγαλύτερα (άνω των 30 τόνων) μπορούσαν να φέρουν ως 4 κανόνια. Τα μικρά (κάτω των 10 τόνων) μόνο αδειοδοτημένα ντουφέκια.

Οι δημοτικές αρχές πάντως δεν φάνηκαν πολύ πρόθυμες να συνεργασθούν στο κυνήγι των συμμοριών (σε αρκετές περιπτώσεις τα μέλη τους έμεναν μέσα σε χωριά και είχαν συγγενείς και φίλους). Η ηγεμονία έβαλε τη βουλή να τους στείλει επιτιμητικές παρατηρήσεις (μονόφυλλο 53). Το 1855 το πρόβλημα δεν φαίνεται να βαίνει προς τη λύση του και ιδρύεται ειδικό σώμα δίωξης ληστοπειρατών. Το σώμα αυτό στους μεγάλους δήμους αποτελείται από 15 άτομα, στους μεσαίους από 8 και στους μικρούς από 4. Στη συνέχεια υπήρξε και μια επιτυχία, η σύλληψη του ληστοπειρατή Τσούλου με τη συμμορία του (135/1855). Το 1856 με έγγραφό του (68/1856) ο "πρίγγιψ της Σάμου Ι. Γκίκας" δίνει εντολή στους δημάρχους να βοηθήσουν τις διωκτικές αρχές να συλλάβουν τον ληστοπειρατή Παναγιώτη Βουγιούκα, που φαίνεται πως ήταν από τους τελευταίους που έμεναν ασύλληπτοι στην περιοχή. Οι καταδίκες για όσους έχουν συλληφθεί είναι βαριές. Σε δίκη του 1856 καταδικάζονται σε θάνατο 4 από τους 10 υπόδικους (113/1856), σε ισόβια άλλοι 4 και σε φυλάκιση 10 και 12 ετών άλλοι δύο. Σε επόμενη δίκη (126/1856) καταδικάστηκε σε ισόβια ένας αναγνώστης της εκκλησίας και πιθανώς γιος παπά για υποστήριξη των προηγουμένων. Καταδίκες για ληστοπειρατεία συνεχίζονται και στα επόμενα έτη (124/1859). Εκτός από ληστείες στη γύρω περιοχή, περιλαμβανομένων των παραλίων της Μικράς Ασίας, σημειώνονταν και κλοπές. Το 1858 η ηγεμονία έψαχνε να βρει ποιος έκλεψε 11 άροτρα από το απέναντι Κουσάντασι (240/1858). Τελικά η ηγεμονία πήρε την απόφαση να συστήσει "ηγεμονική χωροφυλακή" αποτελούμενη από 115 άτομα (208/1859), τα οποία προφανώς ανέβασαν απότομα τον αριθμό των ελάχιστων ως τότε δημοσίων υπαλλήλων.

Σε μια πιο "κοινωνική" δίκη καταδικάστηκε σε 5 χρόνια φυλακή ένας υποδηματοποιός, που πήγε στη Μ. Ασία, άλλαξε ονοματεπώνυμο και επέστρεψε για να συνάψει δεύτερο γάμο χωρίς να έχει πάρει διαζύγιο (199/1857). Επίσης καταδικάστηκαν για μοιχεία μια έγγαμη κι ένας νεαρός, επειδή η πρώτη παράτησε το σύζυγό της για τον δεύτερο (7/1858). Σε μια εποχή που τα διαζύγια ήταν δύσκολα, καθώς και οι διασταυρώσεις στοιχείων, η διγαμία ήταν μια κάποια λύση, όπως δείχνει άλλη μια καταδίκη του 1858 (αρ. 721).

Το 1859 ήταν έτος αρχαιολογίας. Ο ηγεμόνας Μιλτιάδης Αριστάρχης θέσπισε νόμο περί μη εξαγωγής αρχαιοτήτων, αλλά επιτρεπόταν ακόμη η αγοραπωλησία εσωτερικά στο νησί (193/1859). Στη συνέχεια ίδρυσε "Μουσείο Αρχαιοτήτων" (202/1859) με προσόντα για τον "φύλακα" του μουσείου να είναι "εκ των ευυποληπτοτέρων και φιλομουσοτέρων".

Μπορεί κανείς να παρασυρθεί επ' άπειρο σε τέτοιες έρευνες και να "συνδέσει τις τελείτσες" για όποιο θέμα θεωρήσει ενδιαφέρον. Είναι σίγουρο πως θα μάθει πολλά από ένα τέτοιο ταξίδι.

Comments

Popular posts from this blog

Ένας ιστορικός πίνακας γεμάτος σημαίες

Το έγκλημα στο Οριάν Εξπρές

Ταξίδι με το οχηματαγωγό κατά το σωτήριον έτος 2023