Τι είδε ο Έλληνας στην Ιαπωνία

Βρέθηκα για δέκα μέρες στην Οσάκα και λίγο στο Κυότο. Η έκφραση "τι είδε ο Γιαπωνέζος" είναι βέβαια ειρωνική για τα ελληνικά πράγματα, αλλά ας δούμε και τι είδε ο Έλληνας στην Ιαπωνία. Αντιγράφω από τον Lonely Planet Japan: "Japan is a world apart - a cultural Galapagos where a unique civilisation blossomed and today thrives in delicious contrasts of traditional and modern."

Το πρώτο σοκ για τον Ευρωπαίο ή Αμερικανό που θα πάει στην Ιαπωνία είναι βέβαια η γλώσσα. Είχα την τύχη ή ατυχία να μπω σε σουπερμάρκετ σχεδόν αμέσως μετά την άφιξη στο αεροδρόμιο της Οσάκα, που είναι μια πόλη 20 εκατομμυρίων. Μπροστά σου ορθώνεται ένας γλωσσικός τοίχος, που ολοκληρώνεται και γίνεται συμπαγής με τις πολιτισμικές διαφορές. Μ' αυτό εννοώ ότι σε ένα πολιτισμικά πιο κοντινό μέρος θα αρκούσε να πλησιάσει κανείς τα προϊόντα για να κατανοήσει περί τίνος πρόκειται. Ειδικά όσα είναι σε διαφανείς συσκευασίες θα έπρεπε λογικά να είναι οι εύκολες περιπτώσεις. Ουδέν ψευδέστερον. Μπορεί να δεις το προϊόν και να μην καταλαβαίνεις όχι απλώς τι είναι, αλλά ούτε αν είναι γλυκό ή αλμυρό, γιατί αυτές είναι τροφές ενός άλλου πολιτισμού. Μπορείς ίσως κάποτε να βρεις π.χ. πού είναι κάτι που λογικά θα μπορούσε να είναι γάλα, αλλά πώς θα ξέρεις αν είναι 100% γάλα, ή έχει πρόσθετα, ή πόσο λιπαρό είναι; Στη συσκευασία του η μόνη γνώριμη ένδειξη είναι κάτι σαν www.milk...company.jp.

Ως δεύτερο παράδειγμα, όπου οι πολιτισμικές διαφορές συμπληρώνουν το γλωσσικό τοίχο, θα ήθελα να αναφέρω το θέατρο. Σε μια συνηθισμένη θεατρική παράσταση του "δυτικού" κόσμου, ακόμη κι αν αυτή δίνεται σε μια μη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, όπως τα ουγγρικά ή τα φινλανδικά, λογικά θα καταλάβεις τα βασικά της υπόθεσης από τις χειρονομίες, τις εκφράσεις του προσώπου, τους χώρους, τις τελετές ίσως. Σε μια γιαπωνέζικη παράσταση "κανονική", δηλαδή όχι παραδοσιακά στυλιζαρισμένη (όπως το θέατρο Νο), οι εκφράσεις και οι χειρονομίες ακόμη και τότε δεν είναι καθόλου οικείες. Βλέπεις θεατρικό έργο για ώρες χωρίς να καταλαβαίνεις απολύτως τίποτε για την υπόθεση.

Βέβαια για τον μακρινό επισκέπτη, Ευρωπαίο ή Αμερικανό, ένα άλλο συνοδευτικό μιας ολιγοήμερης διαμονής είναι το jet lag. Η γλωσσική δυσκολία και το jet lag είναι τα δυο συστατικά που έχουν αποδοθεί αριστοτεχνικά από τη Sofia Coppola στην ταινία Lost in Translation.

Στους Γιαπωνέζους αρέσουν πολύ οι μηχανές, περιλαμβανομένων και των μηχανών αυτόματης πώλησης. Σε κάθε τετράγωνο υπάρχει ένα μηχάνημα με αναψυκτικά. Μέσα σε καταστήματα κάποια τυποποιημένα προϊόντα πωλούνται από μηχανήματα. Στην είσοδο ορισμένων ταχυεστιατορίων η παραγγελία δίνεται από τον πελάτη στο μηχάνημα, μαζί με την πληρωμή, ύστερα μπορεί να καθίσει σε τραπέζι.

Τα προβλήματα του ελληνικού εστιατορίου ή καφέ, που είναι ο σερβιτόρος που δεν έρχεται ποτέ για παραγγελία, ή "δεν σε βλέπει" για να πληρώσεις το λογαριασμό, είναι λυμένα. Σε μαζικά εστιατόρια το κουμπί κλήσης για παραγγελία είναι μια συχνή λύση. Ο λογαριασμός πληρώνεται απ' ευθείας από τον πελάτη στο ταμείο κατά την έξοδο. Η ιαπωνική κοινωνία προτιμάει τα μετρητά κι όχι το πλαστικό χρήμα. Εν γένει δεν υπάρχει υποχρέωση για φιλοδώρημα.

Μια άλλη παράδοση είναι στα εστιατόρια να ετοιμάζεται το φαγητό μπροστά σου, σε μια καυτή επιφάνεια ή σε εστίες που είναι στο κέντρο του τραπεζιού. Σε ορισμένα είδη εστιατορίων ο πελάτης το μαγειρεύει μόνος του. Ο σερβιτόρος φέρνει τα συγκεκριμένα υλικά για τα πιάτα που έχουν παραγγελθεί, τα κατάλληλα σκεύη, τα καρυκεύματα και τα πιάτα.

Στο οποιοδήποτε κανονικό ταμείο θα αφήσεις τα χρήματα σε δίσκο, ο ταμίας θα τα μετρήσει μπροστά σου προσεκτικά και τελετουργικά, αν δώσεις πολλά νομίσματα θα τα απλώσει σε σχηματισμούς κατά είδος, και στο τέλος με μια ευγενική χειρονομία θα σου βάλει στην παλάμη τα ρέστα και την απόδειξη. Αν είσαι σε κατάστημα και αγοράσεις κάποιο προϊόν, θα το πακετάρει ωραία και θα σου το δώσει με μια ευγενική τελετουργική χειρονομία παράδοσης. Φεύγοντας θα σε ευχαριστήσει πολλές φορές που τον προτίμησες.

Παρά την τάση για αυτοματισμό υπάρχει επίσης υπερβολική (με τα δικά μας μέτρα) χρήση ανθρώπινου δυναμικού ή "καταπολέμηση της ανεργίας". Στις εισόδους-εξόδους του μετρό εκτός από τις μπάρες υπάρχει πάντοτε υπάλληλος, που ελέγχει την κανονική χρήση των μηχανών από τους επιβάτες και μπορεί να δώσει βοήθεια. Για όσους δεν έχουν πληρώσει το σωστό εισιτήριο η λύση δεν είναι η τιμωρία, αλλά η ύπαρξη ενός παραπάνω μηχανήματος που εκδίδει συμπλήρωμα ή ενός ελεγκτή που το ζητάει.

Υπάρχει τιμιότητα και εμπιστοσύνη. Καθένας περιμένει από σένα ότι θα συμπεριφερθείς με αυτές τις ιδιότητες και σου συμπεριφέρεται ανάλογα. Το μηχάνημα έκδοσης συμπληρωματικού εισιτηρίου υπονοεί με την ύπαρξή του ότι ο επιβάτης που δεν είχε το σωστό εισιτήριο έκανε απλώς λάθος και πάντως δεν είχε πρόθεση να μην πληρώσει. Βγήκα από το τραμ έχοντας πληρώσει μεν, αλλά κάνοντας το λάθος να μην κρατήσω το απόκομμα εισιτηρίου. Ο ελεγκτής με πίστεψε εφόσον τον διαβεβαίωσα νοηματικά ότι είχα πληρώσει. Οι επιβάτες στο μετρό έχουν συχνά τα πορτοφόλια τους σε εμφανή σημεία, πράγμα αδιανόητο στις περισσότερες μεγαλουπόλεις του "ανεπτυγμένου" κόσμου. Μια δήλωση που απαιτείται από τον επισκέπτη στον έλεγχο διαβατηρίων κατά την είσοδο στην Ιαπωνία είναι πως δεν έχει ποινικό μητρώο.

Πολλές φορές αναρωτήθηκα μήπως η ευγένεια που χαρακτηρίζει παντού αυτό το λαό είναι επιφανειακή. Στο τέλος σκέφτηκα ότι χωρίς καν να χρειαστεί να πάμε σε θεωρίες που λένε ότι η γλώσσα μας προσδιορίζει εντελώς (Wittgenstein, "Tractatus ..."), είναι βέβαιο ότι πάντως μας επηρεάζει βαθιά. Αν το λες ή το κάνεις με ένα τρόπο, στο τέλος το πιστεύεις ότι έτσι είναι. Όποιον και να σταματήσεις και να ρωτήσεις στο δρόμο θα σου χαμογελάσει, θα προσπαθήσει να καταλάβει τι του λες ακόμη κι αν δε μιλάει λέξη από αγγλικά (που είναι η συνηθισμένη περίπτωση) και θα προσπαθήσει να λύσει το πρόβλημά σου. Π.χ. αν ρωτήσεις για ένα κοντινό μέρος, αν έχει αμφιβολίες ότι κατάλαβες τις οδηγίες θα σε οδηγήσει ο ίδιος.

Στους Γιαπωνέζους αρέσει η τάξη. Οι άνθρωποι περιμένουν τη σειρά τους, ακόμη και στις διαβάσεις ή στο μετρό κάνουν κάποια ουρά. Οι δρόμοι έχουν γραμμές, τα πεζοδρόμια είναι γενικά καθαρά από εμπόδια (σε αντίθεση με τα ελληνικά που στέλνουν τον πεζό στο οδόστρωμα). Ταυτόχρονα η Οσάκα έχει αναρίθμητα ποδήλατα. Κάθε πολυκατοικία έχει το δικό της ισόγειο γκαράζ. Σε κεντρικά σημεία υπάρχουν μεγάλα και μικρά πάρκινγκ ποδηλάτων με θέσεις που κλειδώνουν και πληρωμή. Τα ποδήλατα όμως όταν κινούνται περιέργως πως μοιράζονται τα ίδια πεζοδρόμια με τους πεζούς. Δεν είδα σχεδόν πουθενά διακριτούς ποδηλατόδρομους. Οι ποδηλάτες είναι εμφανώς επιδέξιοι, οι πεζοί μαθαίνουν να μην κάνουν απότομες κινήσεις, υπάρχουν άρα κανόνες συμβίωσης, αλλά σίγουρα πρέπει να υπάρχουν και μερικά ατυχήματα.

Τους αρέσει επίσης η παράδοση. Στις αργίες πολλά κορίτσια και πολλές κυρίες βάζουν το κιμονό τους για να πάνε σε πάρκα, σε ναούς, σε θέατρα, σε συνεστιάσεις. Οι συνοδοί τους συχνά βάζουν κι αυτοί μια αντίστοιχη παραδοσιακή φορεσιά. Είναι υπέροχο θέαμα οι παγόδες των ναών και των κάστρων με πολύχρωμους παραδοσιακά ντυμένους ντόπιους επισκέπτες, και δεν το κάνουν για τον τουρισμό.

Υπάρχει καθαριότητα. Στα σπίτια τα παπούτσια σου δεν μπορούν να περάσουν ένα καλά καθορισμένο κατώφλι στην είσοδο. Αντικαθίστανται με παντοφλάκια, που είναι συνήθως φυλαγμένα σε ένα διακριτό ντουλάπι, εκτός αν κάποιος προτιμάει μόνο τις κάλτσες του. Στην τουαλέτα υπάρχουν άλλα παντοφλάκια. Τα ίδια ισχύουν σε πολλά εστιατόρια. Σε δημόσιους χώρους οι ομπρέλες κλειδώνονται σε ομπρελοθήκες, αφού όμως  για να μη στάζουν πρώτα φορέσουν ένα πλαστικό κάλυμμα μιας χρήσης, ενίοτε προερχόμενο από αυτόματο μηχάνημα "ομπρελοένδυσης". Τα σκουπίδια γενικά διαχωρίζονται και ανακυκλώνονται με απόσυρση που γίνεται σε διαφορετικές μέρες. Οι σακούλες αφήνονται κάτω από δίχτυα, που τις προστατεύουν από τις νυχτερίδες και όχι από αδέσποτα που είναι ανύπαρκτα. Μολονότι οι στατιστικές λένε ότι περίπου ένα 20% των σπιτιών φιλοξενούν ένα ζώο, συνήθως σκύλο, δεν είδα κανένα στο δρόμο. Πολύ περισσότερο δεν είδα ελεύθερα ζώα ή ακαθαρσίες. Ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων στο δρόμο φοράει μάσκες "χειρουργικές". Φαίνεται ότι αυτό ξεκίνησε για λόγους περιορισμού της διάδοσης ασθενειών, αλλά έχει εξελιχθεί για τη νεολαία σε κάποιου είδους μόδα ένδυσης ή μόδα απομόνωσης.

Υπάρχει μια τάση για συνεχή παροχή οδηγιών, προφορικών και γραπτών, συχνά αμφοτέρων ταυτόχρονα. Στο θέατρο πριν αρχίσει παράσταση οι ταξιθέτριες περιέφεραν σε όλους τους διαδρόμους ταμπέλες απαγόρευσης κινητών και λήψης φωτογραφιών, αλλά το έλεγαν και προφορικά, γυρνώντας μάλιστα την αναγγελία στα αγγλικά προς τους ελάχιστους επισκέπτες που δεν φαίνονταν ασιάτες. Τα καταστήματα είναι υπερφορτωμένα με παντός είδους, μεγέθους και χρώματος επιγραφές, που συχνά χρησιμοποιούν χαρακτήρες από κόμικς. Το ίδιο συμβαίνει και στο μετρό ή απλώς στο δρόμο. Σε μουσεία, θέατρα και γενικώς σε δημόσιους χώρους υπάρχει προσωπικό που καθοδηγεί τα πλήθη δίνοντας συνεχώς οδηγίες, συχνά επαναλαμβάνοντας μηχανικά την ίδια φράση και κάνοντας το ίδιο νόημα κατεύθυνσης. Αυτό ίσως είναι και απαραίτητο σε ορισμένους χώρους, όπου η πυκνότητα του κόσμου βρίσκεται στο κατακόρυφο. Στο μετρό οι προφορικές οδηγίες από τα μεγάφωνα των βαγονιών είναι σχεδόν συνεχείς και περιλαμβάνουν πληροφορίες που ξεκινούν από την επόμενη στάση και τις δυνατότητες αλλαγής συγκοινωνίας, ως τα καταστήματα και άλλα αξιοθέατα της περιοχής κ.λπ., όσο βέβαια ήταν δυνατό να καταλάβω. Το κλίμα αυτό έχει αποτυπωθεί σε φουτουριστικές ταινίες, όπως το Total Recall ή το Blade Runners.

Σκόπιμα θα παραλείψω τα πανεπιστημιακά ζητήματα, για μια άλλη ευκαιρία.

Η Ιαπωνία είναι μια υπέροχη χώρα, που σου θυμίζει διαρκώς ότι είναι κάπως διαφορετική από ό,τι ήξερες ως τώρα.




Comments

Popular posts from this blog

Ένας ιστορικός πίνακας γεμάτος σημαίες

Το έγκλημα στο Οριάν Εξπρές

Ταξίδι με το οχηματαγωγό κατά το σωτήριον έτος 2023