The never ending story

Πριν κάμποσα χρόνια άρχισα να μαζεύω φωτογραφίες και ιστορίες προγόνων. Ο πρωταρχικός σκοπός ήταν η καταγραφή, να μη χαθεί για πάντα η πληροφορία. Πολλές ιστορίες χάθηκαν, ίσως ανεπιστρεπτί, μαζί με κάποιους που τις είχαν ζήσει ή τις είχαν ακούσει. Γι' αυτό όποιος ασχολείται μ' αυτά δεν πρέπει να αναβάλλει. Ίσως αυτοί που είναι μαζί του σήμερα και τους νομίζει περίπου παντοτινούς πάψουν να υπάρχουν. Τέλος πάντων.

Έγραφα, λοιπόν, αυτή την ιστορία. Την έβαζα σ' ένα αρχείο, σ' ένα pdf, την κρέμαγα σε μια ιστοσελίδα που ήξεραν οι πιθανοί ενδιαφερόμενοι. Ύστερα όλο και κάτι έβρισκα να προσθέσω, αλλά και κάτι να διορθώσω. Πού θα τέλειωνε αυτή η υπόθεση, πότε θα γινόταν το κείμενο οριστικό; Αυτό ενώ στην αρχή φαινόταν λίγο ως πολύ σαφές, όσο περνούσε ο χρόνος και οι προσθήκες πλήθαιναν γινόταν όλο και πιο ασαφές.

Θυμάμαι όταν έγραφα το πρώτο μου επιστημονικό άρθρο. Ήταν χειρόγραφο αρχικά, ύστερα περάστηκε σε μια γραφομηχανή. Ύστερα άρχισαν οι διορθώσεις, όχι πολλές, όσες επέτρεπε το μέσο της γραφής. Κι όμως όλο και κάτι έβρισκα. Ευρείας κλίμακας διόρθωση σήμαινε να ξαναγράψεις τη σελίδα, προσέχοντας να αρχίζει και να τελειώνει με τον ίδιο τρόπο όπως πριν, για να μην αναγκαστείς να κάνεις αλλαγές και στις διπλανές. Ο επιβλέπων καθηγητής μου είπε: "Κοίταξε να δεις, κάποτε ένα κείμενο τελειώνει και το παίρνεις απόφαση. Εξ άλλου αν ένα κείμενο είναι τέλειο δίνει την εντύπωση πως δεν είχες άλλη δουλειά να κάνεις." Ευτυχώς υπήρχε προθεσμία, το κείμενο έπρεπε να ταχυδρομηθεί. Όταν μπήκε στο φάκελλο κι αυτός παραδόθηκε στο ταχυδρομείο δεν υπήρχε πια επιστροφή. Μπορούσες αν ήθελες να τον βλέπεις να χάνεται σε μια στίβα από άλλους φακέλλους, στο βάθος πίσω απ' το γκισέ, περίπου όπως μερικοί ανέβαιναν στην ταράτσα στο παλιό αεροδρόμιο κι αποχαιρετούσαν συγγενείς και φίλους που έφευγαν.

Κοντεύει να κλείσει δεκαετία. Το κείμενο δεν έχει γίνει οριστικό. Ίσως αυτό είναι το μέλλον του ηλεκτρονικού κειμένου, να ανανεώνεται διαρκώς. Ακόμη κι αν πεθάνει ο συγγραφέας, δηλαδή αν συνέβαινε ένα γεγονός που φαίνεται σαν αναπόδραστο έσχατο όριο στις ανανεώσεις ενός κειμένου, ίσως θα μπορούσαν να το συνεχίσουν άλλοι. Και τότε πώς ο αναγνώστης θα διαβάσει ένα κείμενο συμμαζεμένο, όπως έχει συνηθίσει ως τώρα; Αν ξεπεράσει αυτήν την "προκατάληψη", πώς θα ξέρει τι να διαβάσει σε κάθε ανανέωση; Βεβαίως υπάρχει η γνωστή λύση απ' την περιοχή του λογισμικού. Κάθε φορά που ανανεώνεται ένα πρόγραμμα, προσφέρεται κατάλογος αναβαθμίσεων. Είναι μια λύση, που όμως στην πράξη καταργεί πια τη δυνατότητα της γραμμικής ανάγνωσης ενός κειμένου, απ' την αρχή προς το τέλος, επειδή αυτό μπορεί πρακτικά να γίνει μόνο στην έκδοση 1.0 του κειμένου. Καταργεί δηλαδή ένα ακόμη "καταχτημένο δικαίωμα" του αναγνώστη. Στη συνέχεια ο ατυχής αναγνώστης πρέπει με κάθε ανανέωση να αναδιατάσσει στο μυαλό του π.χ. τη σειρά των γεγονότων αν πρόκειται για μυθιστόρημα, εκτός αν αποφασίσει να το ξαναδιαβάσει απ' την αρχή.

Η διαρκής ανανέωση φαίνεται σαν ένα ολοφάνερο νέο δικαίωμα του συγγραφέα. Βέβαια ο συγγραφέας κάποιων ειδών κειμένου, όπως για παράδειγμα του λογοτεχνικού, δε φαίνεται για την ώρα να θέλει να το ασκήσει. Ακόμη επικρατεί ο κλασσικός τρόπος έκδοσης, η εκτύπωση πάνω σε χαρτί. Δε θα μπω στο θέμα της σύγκρισης του χαρτιού με το λεγόμενο ηλεκτρονικό χαρτί, δηλαδή την τεχνολογία που προσπαθεί να αντικαταστήσει το τυπωμένο βιβλίο με τους λεγόμενους e-readers. Ας υποθέσουμε όμως ότι αργά η γρήγορα θα περάσουμε σε μια τεχνολογία ανάγνωσης που δε θα βασίζεται στο χάρτινο παγιωμένο κείμενο. Σιγά σιγά οι συγγραφείς θα μπουν στον πειρασμό. Στην αρχή ίσως θα διορθώνουν μόνο, ύστερα θα κάνουν όλο και μεγαλύτερες αλλαγές. Ποια θα είναι τότε η επίσημη έκδοση ενός μυθιστορήματος; Η τελευταία; Και για να πάμε σε μια ακραία περίπτωση, τι θα γίνει αν ένας συγγραφέας απωλέσει μέρος της λογικής του ή αν αλλάξει δραστικά πεποιθήσεις, π.χ. ήταν άθεος κι έγινε χριστιανός, κι αποφασίσει να κάνει μείζονες μεταβολές σ' όλα του τα έργα; Σήμερα το μόνο που θα μπορούσε να κάνει θα ήταν να τα αποκηρύξει.

Μ' άλλα λόγια η σταθερότητα θεωρείται σήμερα βασική ιδιότητα για τα πολλά είδη γραπτού κειμένου. Βεβαίως σ' αυτά δεν περιλαμβάνονται π.χ. οι εγκυκλοπαίδειες. Η σταθερότητα αυτή συμβάλλει στο να θεωρούμε πως αυτά τα κείμενα έχουν ένα είδος ταυτότητας. Μπορεί ένας εκδότης να τα τυπώσει με διαφορετικό font, να βάλει περισσότερες ή λιγότερες ή άλλες εικόνες, αλλά η "ψυχή", το ίδιο το κείμενο, είναι το ίδιο. Κάποια κείμενα σε λίγο φαίνεται ότι θα ζουν με τον κίνδυνο να χάσουν την ψυχή τους, χάριν του δαίμονος της τεχνολογίας.

Μπορούμε όμως να δούμε το ζήτημα κι από μια άλλη οπτική γωνία: Η σταθεροποίηση των ιδεών μέσα από την αποτύπωσή τους σ' ένα σταθερό βιβλίο ήταν μια ευκολία. Λέμε ο Keynes κι εννοούμε την έκδοση του 1936 του συγγράμματος με τίτλο The General Theory of Employment, Interest and Money. Μαζί όμως ήταν και μια απλοποίηση. Ο Keynes ήταν ένας άνθρωπος, αυτό είναι ένα βιβλίο. Στο δεύτερο δεν περιέχονται όλες οι ιδέες του πρώτου. Τι θα είχε γίνει αν ο Keynes έκανε κάθε χρόνο αλλαγές στο κείμενό του; Μια απάντηση είναι ότι θα λέγαμε πια ο Keynes-1940, αλλά πέρα απ' το θέμα μιας απλής ταχτοποίσης των εκδόσεων, δε θα νιώθαμε πιο υποχρεωμένοι να επιμείνουμε στις ιδέες, στην κριτική τους, στους λόγους που τον έκαναν να αλλάζει γνώμη; Με άλλα λόγια, μήπως η αποστέωση των ιδεών σε βιβλία μας κάνει να σκεφτόμαστε λιγότερο τις ίδιες τις ιδέες; Μήπως είναι καιρός να κρατάμε στο μυαλό μας τις ιδέες και όχι τα βιβλία;